3-cü Hissə: İslam Alimlərinin İman Həqiqətlərinin Əhəmiyyəti Haqqındaki Düşüncələri

Bizə iman həqiqətlərinin əhəmiyyətini göstərən, üstəlik bu həqiqətlərin necə şərh edilməli olduğu mövzusunda bizi işıqlandıran əhəmiyyətli bir qaynaq da keçmişdəki, ya da dövrümüzdəki İslam böyüklərinin əsərləridir. Quran'a və sünnəyə tam bir itaət içində yaşayan və düşünən bu vəli insanlar, iman həqiqətlərinin araşdırılmasına və bunlar üzərində təfəkkür edilməsinə böyük əhəmiyyət vermişlər, əsərlərində də iman həqiqətlərini hər zaman ön plana çıxarmışlar. Bu hissədə bəzi İslam alimlərinin əsərlərində yer alan iman həqiqəti nümunələrinə və bu mövzunun əhəmiyyəti haqqındakı düşüncələrinə yer verilmişdir.

İmam Qəzali

İmam Qəzali on birinci əsrin son yarısı ilə on ikinci əsrin əvvəllərində yaşamış xorasanlı İslam alimidir. Yaşadığı dövrün ən iti zəkalarından biri olduğu qəbul edilir. Dövrünün mücəddidi (Peyğəmbərimiz'in hədislərində bildirilən, hər əsrin əvvəlində dini həqiqətləri dövrün ehtiyacına görə dərs vermək üçün göndərilən böyük alim) olaraq qəbul edilir. Geniş elmi, üstün zəkası və güclü mühakiməsi ilə şanı yalnız İslam aləminə deyil, bütün Qərb dünyasına yayılmışdır. İmam Qəzali, o dövrdə xüsusilə Yunan fəlsəfəsindən təsirlənərək Quran'dan kənar inanc və düşüncələr irəli sürən bəzi mütəfəkkirləri çox təsirli bir şəkildə çürüdüb, bu kimi səhv düşüncələrə qarşı imanı yaşatmışdır.

Bu məşhur alim dərslərində və söhbətlərində iman həqiqətlərinə geniş və təfərrüatlı olaraq yer vermişdir. Əsərlərində də hər mövzuda iman həqiqətinə rast gəlmək mümkündür. Əsərlərində yer alan iman həqiqətlərindən bəzi nümunələr və iman həqiqətlərinin əhəmiyyəti mövzusundakı bəzi sözləri bu şəkildədir:

Heç bir hökmdarın məmləkətini idarəsi, göylərin və yerin səltənətini və bu aləmin nizamını təmin edən Allah-u Təala'nın tədbiri kimi nizamlı deyil. Allah-u Təala'dan daha gözəl, daha kamil heç kim yoxdur. O halda O'nu görməkdən, O'na baxmaqdan daha ləzzətli bir baxış ola bilərmi? Bundan aydın oldu ki, Allah-u Təala'nı və Özünə aid sirləri bilmək, bütün məlumatlardan daha ləzzətlidir.

Qəlbin Ləzzəti Mərifətullahdır: Hər əzanın xoşlandığı, zövq və ləzzət aldığı şeylər vardır. Gözün ləzzəti gözəl şeyləri görmək, qulağın ləzzəti istədiyi şeyləri eşitmək, şəhvətinki yemək-içmək, mukarenet (yaxınlaşma, qovuşma), düşməninə qalib gəlmək kimi şeylərdir. Qəlbin ləzzəti isə hər şeyin həqiqətini bilməkdir, bu da mərifətullahdır. Mərifətullah yolunda nə qədər irəliləsə o nisbətdə ləzzət alar. Kainatın Xaliqi və mutasarrıfı (hökmdarı) olan Allah-u Təala'nın zat və sifətinə, sirr və hikmətinə, əsər və sənətinə, izzət və qüdrətinə təəllüq edən mərifətdən daha ləzzətli; Ona yaxın olmaq, Onu tanımaq şərəf və səadətindən daha böyük nə ola bilər?1

Nütfədən yaradılmış olan insan Allahın dəlillərindəndir ... Əvvəldən halının nə olduğunu sonra nə olduğunu düşün! Görəsən ins və cin bir yerə gəlsələr nütfədən bir göz, yaxud qulaq, yaxud ağıl, yaxud qüdrət, yaxud elm və ya ruh yarada bilərlərmi? Ondan sümük, damar, sinir, dəri, tük və sairə düzəltməyə müqtədir ola bilərlərmi? Bunlar bir tərəfə Allah yaratdıqdan sonra insanın keyfiyyət və mahiyyətini, varlığının künhünü (bir şeyin əsli, cövhəri, özü) anlamaq istəsəydilər bundan da aciz qalardılar ...

O, gecəni və gündüzü, günəşi və ayı sizə xidmət etməyə yönəltdi. Ulduzlar da O'nun əmri ilə ram edilmişdir. Sözsüz ki, bunlarda anlayan insanlar üçün əlamətlər vardır.
(Nəhl Surəsi, 12)

Allah'ın lütf və kərəminə, o böyük qüdrətə və hikmətə baxın, insanı necə əhatə edir. Nə dərəcə heyrəti mucibdir (heyrət verici) ki, divarda bir rəsm və ya gözəl bir xətt, yaxud naxış görən kimsə durar, heyranlıqla onlara baxar, sənətkarın onları necə etdiyini düşünər, gördüyü işin nə qədər böyük bir sənət və məharət olduğunu ifadə edər, bu böyük kainata və Allah'ın məxluqatına baxdığı halda, onları və Allah'ın sənət və hikmətini düşünməkdə qəflətdə olar.2

Günəş, Ay, ulduzlar, bulud, yağış, külək və təbiətdəki bütün qüvvələr, həmişə Allah-u Təala'nın iradəsində, əmrindədir. Katibin əlindəki qələm kimidir.3

Göydə nə qədər ulduzlar vardır ki, yerdən yüzlərlə dəfə böyükdür. Uzaq olduqlarından nöqtə kimi görünürlər. Ulduzlar belə olduqda, fələyin yəni göylərin böyüklüyü buradan aydın olar. Bütün bu ulduzlar, bu böyüklükləri ilə sənin gözündə çox kiçik görünür. Məhz bu səbəblə, bunları yaradanın əzəmət və hakimiyyətini qavraya bilərsən.4

Ulduzların çoxluğuna diqqət edin ... Hərəkət və fırlanmaları, fırlanarkən olan sürətləri ayrı-ayrıdır. Bəzisi bir ayda, bəzisi bir ildə, bəzisi on iki ildə, bəzisi otuz ildə fırlanar, çoxu da bu qrupa aiddir. Oradakı heyrət ediləcək məlumatların sonu olmaz ... Allah-u Təala'nın, bu qısa dünya həyatında, bu barədə verdiyi elmləri izah etməyə çalışsaq günlərlə davam edər.5

Üzünü göyə çevir, səmanın ulduzlarına, onların doğuş və batışlarına, Günəş və Ayına, onların davamlı olaraq heç çaşmadan doğuş və batışlarındakı müxtəlif vəziyyətlərə, qiyamətə qədər davam edəcək olan müntəzəm hərəkətlərinə, bir saniyə belə hərəkətində fərq olmayan axışlarına ibrətlə bax! Ulduzların çoxluğunu, şəkil və rənglərini düşün. Günəşin bir il ərzindəki hərəkətinə nəzər yetir. Əgər onun doğuş və batışı olmasaydı, gecə və gündüz olmayacaqdı. Şərq və qərbindəki fərqlilik olmasaydı mövsümlər olmayacaqdı ... Bunlar saymaqla bitməz. Kainatdakı hər zərrənin nə qədər hikmətləri vardır. Aləm bir ev isə, səma onun tavanıdır.6

İmam-ı Əzəm Əbu Hənifə

Əbu Hənifə həzrətləri, hənəfi məzhəbinin qurucusudur. Yaşadığı dövrdə müsəlmanlar arasında "İmam-ı Əzəm" yəni "Ən Büyük İmam" ləqəbiylə tanınmışdır. Müsəlmanlara imamlıq etmiş, İslamı təbliğ etmək və Allah'ın hökmlərini insanlara açıqlamaq üçün həyatı boyunca mübarizə aparmışdır. İmam-ı Əzəmin, Allah'ın varlığını isbat və təbliğdə istifadə etdiyi ən əhəmiyyətli üsul isə iman həqiqətləri olmuşdur. Bu böyük imamın iman həqiqətlərinə verdiyi əhəmiyyətə bir nümunə olaraq özünün aşağıda çatdırdığımız, ateist (dəhri-təbiətçi, materialist) bir kimsəylə olan dialoqu ibrət vericidir:

O, dənizi də sizin xidmətinizə verdi ki, ondan yemək üçün təzə balıq və taxmaq üçün bəzək şeyləri əldə edəsiniz. Sən gəmilərin dənizi yara-yara üzdüyünü görürsən. Bütün bunlar Allah'ın lütfündən sizə nəsib olanları axtarıb tapmağınız və şükür etməyiniz üçündür.
(Nəhl Surəsi, 14)

Abdülkadir Geylani

Xl əsrdə yaşamış olan Əbdülqadir Gilani də digər İslam alimləri kimi iman həqiqətlərinə böyük əhəmiyyət vermişdir. Əsərlərində insanları Allah'ın dəlilləri üzərində düşünməyə çağırmışdır. "İlahi Ərmağan" adlı əsərində iman həqiqətlərinə verdiyi əhəmiyyəti göstərən bəzi ifadələri belədir:

Ey Övlad! Kainatın hər zərrəsində Allah'ın gözəl sənəti var. Bu gözəl sənətlərin hər biri Haqqa çatdıran dəlillərdir. Bu dəlillərə yapışan hər kəs Haqqa vara bilər. Dərin düşüncələrə dal. Düşüncən dərinlərə kök saldıqca yüksələr və ucalarsan..8

Bədiüzzaman Səid Nursi

Ötən hicri əsrin mücəddidi sayılan böyük alim Bədiüzzaman Səid Nursi də, bir Quran təfsiri sayılan Risalə-i Nur külliyatında iman həqiqətlərinin əhəmiyyətindən çox yerdə bəhs edir:

Bir saray, yüzlərlə bağlı qapıları var. Bir tək qapı açılmasıyla o saraya daxil oluna bilər, o biri qapılar da açılar. Əgər bütün qapılar açıq olsa, bir-ikisi bağlansa, o saraya girilməyəcəyi deyilə bilməz. Məhz, hakaik-i imaniyə (iman həqiqətləri) o saraydır. Hər bir dəlil, bir açardır; isbat edir, qapını açır. Bir tək qapının bağlı qalmasıyla o hakaiki imaniyyədən imtina və inkar edilə bilməz. Şeytan isə, bəzi esbaba (səbəblərə) görə, ya qəflət və ya cəhalət vasitəsiylə bağlı qalmış olan bir qapını göstərir; isbat edici bütün dəlilləri nəzərdən iskat edir (silir). "Məhz bu saraya girmək olmaz. Bəlkə saray deyildir, içində bir şey yoxdur" deyər, aldadar.9

... Biz göydən yağmur yağdırıb orada cürbəcür gözəl bitkilər bitirdik.
(Loğman Surəsi, 10)

Bədiüzzaman “Məktubat” adlı əsərində isə xüsusilə indiki vaxtda iman həqiqətlərinə sarılmağın əhəmiyyəti üzərində dayanmış, keçmişdə yaşamış bir çox İslam aliminin, əgər bu dövrdə yaşasalar, ən çox üzərində dayanacaqları mövzunun da iman həqiqətlərini öyrətmək yolu ilə insanların imanını qurtarmaq olacağını söyləmişdir:

Digər yazılarında da Ustad Bədiüzzaman, iman həqiqətlərinin əhəmiyyətindən belə bəhs edir:

Həmçinin Bədiüzzamanın həyatı ilə bağlı bir yazıda onun iman həqiqətlərinə verdiyi əhəmiyyət belə ifadə edilir:

Bədiüzzaman’a görə əsas məsələ;  insanın özünü, digər varlıqları, kainatı və həmcinslərini iman oxunda qəbul etməsidir. . Ən əhəmiyyətli vəzifə bunu təmin etməkdir ... diaqnozunu bu şəkildə qoyan Bədiüzzaman, müalicə metodunu da inkişaf etdirdi: "təhqiqi iman" inkişaf etdirdiyi metodun mahiyyəti və xülasəsiydi. Növbə "təhqiqi iman" oxunda inkişaf edib dövrün texnologiyasıyla zənginləşəcək insanlar yetişdirməyə gəlmişdi. Bunun da yolu təhsildən keçirdi.12

Bədiüzzaman Təbiət Risaləsi adlı əsərində də iman həqiqətləri mövzusuna çox sıx şəkildə yer vermişdir. Barla Lahika'sında isə, Risalə-i Nurun ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən birinin iman həqiqətlərini təfəkkür etdirərək, "maddiyyun və tabiyyun" (materialist və təbiətçi) fikir axınlarını susdurmaq olduğunu açıqlamışdır:

Ustad, digər bəzi əsərlərində də, kainatın və canlıların yaradılışındakı iman dəlillərinə diqqət çəkmiş, var olan hər şeyin Allah'ın üstün qüdrətini nümayiş etdirən bir dəlil olduğunu söyləmişdir. Bədiüzzamanın iman həqiqətləriylə əlaqədar digər bəzi ifadələri belədir:

İki dəniz eyni deyildir. Birinin suyu dadlı, şirin və içməyə rahat, digərininki isə həddindən artıq duzlu və acıdır. Onların hər birindən təzə balıq yeyir...
(Fatir Surəsi, 12)

Mehmed Zahid Kotku

Yeri döşəyən, orada möhkəm dağlar, çaylar yaradan və bütün meyvələrdən cüt-cüt yetişdirən də O'dur. O, gündüzü gecə ilə örtüb bürüyür. Həqiqətən də, bunda dərin düşünən adamlar üçün dəlillər vardır.
(Rad Surəsi, 3)

Mehmed Zahid Kotku, 1897-1980 illər arasında yaşamışdır. Yaşadığı müddət ərzində hikmətli sözləri, dərsləri və Quran xidmətiylə insanlara mürşid olmuşdur. Quranı özünə rəhbər edərək, insanlara şərh etməyə çalışmışdır. İnsanlara Allah'ın varlığının qəti dəlilləri olan iman həqiqətlərini izah etmişdir. Əsərlərindəki iman həqiqəti nümunələri və iman həqiqətlərinin əhəmiyyəti haqqındakı sözlərindən bəziləri belədir:

Göründüyü kimi, İslam alimləri hər dövrdə iman həqiqətlərini, təbliğlərində ən ön planda istifadə ediblər. Əsərlərindəki ifadələrindən də aydın olduğu kimi İslam alimləri iman həqiqətləri üzərində ciddi və dərin təfəkkür sahibidirlər. Bu təfəkkürlərini digər insanlara da izah edərək, onları, Allah'ın varlığının dəlillərini qavramağa, Allah'ın sifətləri üzərində düşünməyə çağırmışlar.

Onların bu təfəkkür üsulu bizə nümunə olmalı və müasir dövrün bizə təqdim etdiyi bütün elmi və texnoloji imkanları istifadə edərək iman həqiqətlərini daha yaxşı öyrənməli, araşdırmalı və şərh etməliyik.