دةجال

دةجال ووشةيةكى عةرةبية بة ضةندةها مانا ديَت, وةك درؤزن و فيَلباز و جادووكةر , ئةو كةسةية درؤ دةكات و لايةنطران و شويَنكةوتوانى لةهةموو شويَنيَكى ئةم جيهانةدا بلاَوبونةتةوة و رِاستيى و ئايين دةطؤرِن بؤ بيَباوةرِى. لة زؤربةى فةرمودةكانى ثيَغةمبةر (صلى الله عليه وسلم) كة باس لة كؤتايى هاتنى دنيادا دةكات, ضةختى لةسةر كراوةتةوة وةكو يةكيَك لة نيشانةو بةلَطة هةرة طرنطةكانى هاتنى رِؤذى قيامةت. ئةو بارودؤخةى ئيَستاى جيهانيش ثيشانى دةدات وةكو ئةو بارودؤخ و سةردةمةية كة لةلايةن ثيَغةمبةرةوة وةسفى بؤ كراوة. لة فةرمودةكانى ثيَغةمبةردا ئاماذة بةوة كراوة كة سةردةميَك داديَت شةرِو ئاذاوة و( فيتنة ) طيَرةشيَويَنى و توندوتيذى لة دوور و نزيكةوة تةشةنة دةكات و بلاَودةبيَتةوة, ئةو كاتةش ئاشتى و سةقامطيرى لة دنيادا ناميَنيَت, ئةوسا خةلَكى دووضارى جةنطى شةيتان دةبنةوة وةك برسيَتى و هةذارى و قاتى قرِى, ئةو كاتةش ضةوساندنةوةى خةلكى بلاَودةبيَتةوة.( بؤ زانيارى زياتر, سةيرى ثةرتووكى هارِون يةحيا بكة لةبارةى - نيشانةكانى رِؤذى دوايى – 2001 ). دةجال ئةو كةسة تيَكدةرة خةراثةية كة دةبيَتة هؤكارى هةلَطيرسانى ئاذاوةو ثشيَوى, هانى خةلَك دةدات بؤ ئةنجامدانى كارى بةدرِةوشتى و شةرِو خةراثةكارى, سةركؤنةو رِيسواى هةر كؤمةلَطةيةك دةكات كة بيروباوةرِةكةى رِةت دةكةنةوةو رِادةثةرِن لة دذيدا, سةرةراى ئةمةش, دةجال سةرضاوةى سةرةكى و يةكةمى تيرؤريزم و تووندوتيذية. دةجال بيَ رِةوشتى بلاَو دةكاتةوة بةهؤى ثيشاندانى خةراثة وةكو ضاكة و ضاكةش وةكو خةراثة. يةكيَك لة فةرمودةكانى ثيَغةمبةر لةم بارةيةوة دةفةرمويَت :

فعن حذيفة بن اليمان رضي الله عنه أنه سمع رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: "إن مع الدجال إذا خرج ماء ونارا، فأما الذي يرى الناس أنه نار فماء بارد، وأما الذي يرى الناس أنه ماء فنار تحرق، فمن أدرك ذلك منكم فليقع في الذي يرى أنه نار، فإنه ماء عذب بارد" رواه البخاري. واتة : "كاتيَك كة دةجال دةردةكةويَت, ئةوة هةميشة ئاوو ئاطرى ثيَية. جا ئةوةى خةلَكى بة ئاطرى دادةنيَن, ئةوة دةبيَتة ئاو, وئةو ئاوةى كة خةلَكى بة ئاوى سازطارى دادةنيَن, كةضى دةبيَتة ئاطر بؤيان و دةيان سووتيَنيَت, كةواية, ئةطةر هةر يةكيَكتان تووشى ئةو رِؤذة هات و بةو سةردةمةدا تيَثةرِى, ئةوة دةكةويَتة ناو شتيَكةوة وةكو ئاطر واية بؤى,كةضى ئةو وادةزانيَت كة ئةمة ئاويَكى سازطارة بؤى " 2

terror,darwin

لة فةرمودةكانى ثيَغةمبةردا (صلى الله عليه وسلم) ئاماذة كراوة كة بةدلَنيايةوة تةوذم و بيروباوةرِى دةجال ثيَش هاتنى رِؤذى قيامةت دةردةكةويَت و سةرهةلَدةدات, وباس و وةسفى ئةو بارودؤخةشى كراوة كة دةبيَتة هؤى دةركةوتنى. ئةو كات و سةردةمةى كة ئةو دةجالةى تيَدا دةردةكةويَت ئةو سةردةمةية كة خةلَكى واز لةو خوورِةوشت و بةهايانة ديَنن كةلةلايةن ئايينى ئيسلامةوة فيَرى بوون, ئةو كاتةية كة خةلَكى بةئاشكرا بوونى ثةروةردطار رِةتدةكةنةوة, سةردةميَكة بةدرِةوشتى و ئاذاوةو شةرِو ململانيَ لة هةموو شويَنيَكدا بلاَودةبيَتةوة, هةروةها تيرؤريزم و كوشتن و برِين و تووندوتيذى دةبنة كاريَكى ئاسايى لة ذيانى رِؤذانةدا. هةرضةندة بة دريَذايى ميَذوودا سةردةمانيَك هةبووة كة ئاذاوةو شةرِو دةمارطيرى تيَدا رِويداوة , بةلاَم ئةو ئاذاوةو طيَرةشيَويَنينةى كة لةلايةن دةجالييةكانةوة بةرثادةكريَت و بلاَودةكريَتةوة, نةخشةو ثيلانيَكة كة هةرطيز ئاذاوةو ناسةقامطيرى وا ثيَشتر رِووى نةداوة لة ميَذوودا.

ثيَغةمبةر (صلى الله عليه وسلم) لة فةرمودةيةكدا ئةو رِاستيةى دووثات كردؤتةوة :

عمران بن حصين رضي الله عنه قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : " مَا بَيْنَ خَلْقِ آدَمَ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ خَلْقٌ أَكْبَرُ مِنْ الدَّجَّالِ " رواه مسلم. واتة : " لة دروست بوونى ئادةمةوة تا هاتنى رِؤذى قيامةت, هيض دروست كراويَك ئةوةندة ( بة طيروطرفت و ناخؤشي و تةنطوضةلَةمةتر نية ) وةكو دةجالَ كةبةسةر خةلَكى ديَنيَت " 3

devil,darwin

داروينيزم - ئايينى دةجـال -

لة زؤربةى فةرمودةكانى ثيَغةمبةردا (صلى الله عليه وسلم) ئاماذة بةو خةسلَةتانة كراوة كة وةسفكردنى دةجال زؤر رِوون و ئاشكرا دةبيَت كاتيَك وةكو بيروباوةرِيَك سةير دةكريَت. هةموو ثةيرِةو ثرؤطرامى ئةو دةجالة فريودةرةش ئةوةية كة هانى خةلَكى دةدات بؤ رِةتكردنةوةى بوونى خوا, هةروةها رِوو وةرطيَران و دووركةوتنةوة لة بةهاو خوورِةوشتى ئايينى و هاندانى خةلَك بؤ كارى تووندوتيذى و ئاذاوة نانةوة لة نيَوان خؤياندا, ئةمانة هةمووى بةرنامةى كارى دةجالن.

رِيَبازى ماددى طةرى و تيؤر و بزووتنةوة جؤربةجؤرةكانى تر كة ئةمرِؤ بوونيان هةيةو لة ئارادان, بة بةشيَكى سةرةكى و طرنط دادةندريَن لة بةشداربوون لةو طةندةلَيةى كة ئةمرِؤ جيهانى طرتؤتةوة و باوة. هةموو ئةو بزووتنةوانةش, بة كاريطةريةوة, بةلَطةو ثاساوة زانستيةكانيان لةيةك سةرضاوة وةردةطرن و بةهةمان ريَساو بنةماش بلاَوى دةكةنةوة, وةك داروينيزم. هةر لةو كاتةى كة داروينيزم يةكةم هةنطاوى نا بؤ ثيَشةوةو ثيَشكةوت, ئةو هةنطاونانةى بؤتة بنةماو ياسايةكى بةلَطةدار بؤ لايةنطرانى رِيَبازى ماددى طةريى و خاوةن بيروباوةرِة دةجاليكان و بزووتنةوةكانى تر, ئةمةش لةبةر ئةوةية تاوةكو داروينيزم تيؤرةكةى بةرزو ثيرؤز رِابطريَت بةرامبةر ئةو كةسانةى كة ثشتطيرى لة بيرؤكةكةى دةكةن. زاناى بةناوبانطى ئيسلام ( بديع زةمان ) دةفةرمويَت ( نيَرسى ) دووثاتى كردؤتةوة كةلة كؤتايى دنيادا داروينيزم دةبيَتة ئاينى دذة مةسيةحيةت دةلَيَت :
" ئةو زولَم و زؤرداريةى كة فةلسةفةى ( بيروباوةرِى ) ماددى طةرى و سروشت ثةرستان بةرثاى دةكةن لة كاتى ئيَستادا,لة كؤتايى دنيادا بةرة بةرة بةهيَز دةبيَت و بلاَودةبيَتةوة لة رِيَطاى ئةو فةلَسةفة ماددى طةريةوة كة دةطاتة ئاستيَكى وا نكؤلَى لة بوونى خوادا دةكات " 4 .

coincidence,illogical

بيردؤزى طةشةكردن ئةو بيردؤزةية كة دةلَيَت ذيان بةرهةمى رِيَكةوتة ( واتة بة رِيَكةوت ذيان دروست بووة ) ئةم ذيانة لة ناكاو توخمةكانى دياركةوتوون لة ئةنجامى فاكتةرة سروشتيةكانةوة كةلة سةرةتاى دنيادا رِوويان داوة- كة بةثيَضةوانةى خةملاندنةكان ويَنةى بؤ كيَشراوة- كةواتة, ذيان لة ئةنجامى ئةو رِيَكةوتةدا طةشةى كردووة بؤ ناو شتة زيندووة بيَخةوشةكان كة ئةمرِؤ ئيَمة لة دةوروبةرى خؤماندا دةيان بينين. ئةو بيرؤكةيةش بة تةواوةتى ناماقوولَة ضونكة لةلايةن هيض كةسيَكى ذير قبوولَ ناكريَت.

home,devil

هةروةك بديع زةمان رِوونى كردؤتةوة بةو دةستةواذةيةى " ئةو زولَم و زؤرداريةى كة فةلسةفةى ماددى طةريى و سروشت ثةرستى دروستى كردووة " , ئةوة داروينيزم بريتية لة ثيلان و بةرنامةيةك كة بةشدارى دةكات لة هيَزيَكى سةربةخؤ لة سروشتدا, داروينيزم ليَرةدا رِةخة دةطريَت و دةلَيَت :

" ذيان دروست نةكراوة, بةلكو بة رِيَكةوت هةلَكةوتووة و هاتؤتة كايةوة " , هةروةها داروينيزم هةولَدةدات ئادةميزاد دووربخاتةوة لة باوةرِهيَنان بة ثةروةردطار. لة ثةرتووكى ( تيسير الوصول الاعجمي أصول ) كة فةرمودة كؤكراوةكانى ثيَغةمبةر (صلى الله عليه وسلم) لة خؤوةى طرتووة, هةمووئةو بيروبؤضون و ليَدوانانةى كةلةسةر فةرمودةكاندا هةية تيَيدا كؤكراوةتةوةو باس كراوة, لة نيَوانياندا ئةم بابةتةش بةم شيَوةى خوارةوة ليَكدراوةتةوة :

" لة طرنطترين و ديارترين سيفةتةكانى ململانيَى كؤتايى دنيادا ئةوةية كة دةجال طةشةدةكات و بلاَودةبيَتةوة و دذى ئايين رِادةوةستيَت. بيرِوبؤضون و بةهاكانى ئادةميزاد لةو كاتةدا لة ناكاو دةردةكةويَت و بلاَودةبيَتةوة, كة هةولَدةدريَت ئةو بيروبؤضونانة شويَنى ئايين بطريَتةوة. ئةو بيروباوةرِ و ئايينة نويَيةش لةسةر بنةماى نكؤلَيكردن ( لة ثةروةردطار ) دامةزراوة بؤ ئةوةى هةموو شيَوةكانى ئايينى ئاسمانى بةدرؤبخاتةوة كة بؤ ئادةميزاد رِةوانةكراوةو هاتووة... ئةو بيروباوةرِةش ئايينيَكة كة دذى ئايينى خواو ثةرستنى خواية كة بريتية لة ماددى طةري و مرؤيى " 5.

ئةو بيروبؤضونة مرؤييةى كةلة سةرةوةدا ئاماذةى بؤكراوة, بيَطومان لةسةردةمى ئةمرؤدا وةكو لايةنيَكى ئايين وةردةطيريَت و ثةيرِةودةكريَت. ئادةميزادى ئةمرِؤش ئايينةكةى بؤتة بيَ باوةرِى و بيَ دينيةكى ئاوا كة بوونى ثةروةردطار رِةتدةكاتةوة و نكؤلَى ليَدةكات, ئةو ئادةميزادةش بة شيَوةيةكى نهيَنى رِيَز لةو ئايينةى (ئايينى داروينيزم ) دةطريَت و دةيثةرستيَت. كاتيَك هةر يةكيَك بة ووردي سةيرى بلاَوكراوةكانى و بيروبؤضونةكانى ئادةميزاد دةكات, ئةوة بة ئاشكرا بؤى دةردةكةويَت كة ئةو بيروبؤضونة دنيايية بة تةواوةتى لةسةر بيردؤزى طةشةكردن دامةزراون ( بؤ زانيارى زياتر لةسةر ئةم بابةتة سةيرى ثةرتووكى – كؤمةلَطةى نيَودةولَةتى- بكة كة لةلايةن هارون يةحيا نوسراوة سالَى 2002, ئةستةنبؤلَ ) .

رِيَكةوتى كويَر, ئةو بيردؤزة سةرةكيةية كة لةلايةن داروينيزمةوة بةكارديَت تيَيدا ئاماذة بةوة دةكات كة ذيان بةبيَ هةبوونى هيض خةسلَةتيَكى ذيانى هاتؤتة كايةوة و بةهؤى ثرِؤسةى طةشةكردنةوة ثةرةى سةندووةو ثيَشكةوتووة. بةثيَى ئةو بيردؤزة خةيالَية هةموو بونةوةرة زيندووةكان بة رِيَكةوت لةيةك خانةوة دروست بووينة, بة مانايةكى تر, لةيةك باب و باثيرانى هاوبةش هاتوونةتة كايةوة و دروست بووينة, دواتر بةهؤى تيَثةربوونى كات طةشةيان سةند و طؤرِانكاريان بةسةردا هاتووة. ئةمةش بة تةواوةتى بة رِيَكةوت بووة. ئةو بيردؤزة هيض بنةمايةكى زانستى ياخود ذيرى تيَدا نية, تةنها شتيَكى خةيالاَوى و طومرِاكةرة,كةضى لةسةردةمى داروينيزمدا زؤر بة فراوانى قبوولَ كراوة كة ئةوكات حساب بؤ ئاستى زانستى سةرةتايى و بارودؤخى كؤمةلاَيةتى دةكرا. بةلاَم لة ئةنجامى ثيَشكةوتنى زانست و تةكنةلؤجيادا, دةركةوت ئةو بيردؤزة هةموو شتيَكى ثرِوثوض و بيَماناية. دواتر رِوونى دةكةينةوة كة سةرةرِاى بيَمانايى و ناماقوولَى ئةو بيردؤزة, كةضى تاكو ئةمرِؤش خةلَكانيَك هةن ناتوانن دةست لةو بيردؤزة هةلَبطرن و وازى ليَبيَنن.

هةر لةوكاتةوةى كة بؤ يةكةمين جار بيردؤزى داروينيزم ثيَشكةوت و ثةرةى سةند, بووبة بةلَطةيةكى تيؤرى طرنط بؤ ئايديؤلؤجياى ماددى طةري و دذة ئايينى و بزوتنةوةكانى تر, هةروةها بةرزو ثيرؤز رِاطيرا لةلايةن لايةنطرانى لة ئةنجامى نزيك بوونةوةى لة بارودؤخى مةزهةبيدا.
كاتيَك ثرسيار لةوكةسانة دةكريَت كة باوةرِيان بةو بيردؤزة ثرِوثووضة هةية دةربارةى دروست بوون و هاتنة كايةوةى ذيان لة سةرةتادا, ئةوة لة وةلاَمدا دةلَيَن : " شتة زيندووةكان بة هؤى رِيَكةوتةوة هاتوونةتة كايةوة ". لة رِاستيدا, هةرضةندة كة رِيَكةوت ناتواندريَت كؤنترِؤلَ بكريَت, كةضى هيَزيَكى بيَمانا و بيَ هؤكاريشة. ثةروةردطار هةموو شتيَكى بة ثلان و نةخشة دروست كردووة ثاشان رِيَكى خستوون بة شيَوازيَكى دياريكراو و ذيري. كاتيَك يةكيَك بة ووردى سةيرى دروستكراويَك دةكات, تيَدةطات كة ئةو دروستكراوة بةشيَكة لة نةخشةدانان كة بة هؤشيارى و زيرةكيةكى تةواوة دروست كراوة.

جطة لةمةش, ئةو دروستكراوة دوا كار نية كة ثيَويستى بة بيروباوةرِيَكى ثتةو هةبيَت بؤ ئةوةى برِواى ثيَبكريَت, بةلكو شتيَكى ئاشكراو رِوونة. بؤ نمونة, كاتيَك كةسيَك دةضيَتة ذوريَكةوة, ضاوى بة كؤمةلَيَك كةلوثةل دةكةويَت وةك كورسى و ميَزو كاتذميَرو تةلةزيؤن,ئةو كةسة دةزانيَت كة ئةمانة هةمووى لةلايةن يةكيَكةوة دروستكراون و لةو ذوورةدا داندراوون و بة جوانيش رِيَكى خستوون. بيَطومان ئةو كةسة هةرطيز باوةرِ ناكات كة ئةو كةل وثةلانة لة خؤيانةوة دروست بووبن يان هةر لة خؤيانةوة هاتبن بؤ ئةو ذوورة و بة خؤيان لةو شويَنةدا داندرابن كة ثيَيان خؤشة. ئةطةر هةر كةسيَك باوةرِ بةم جؤرة كارانة بكات ئةوة ديارة بيروباوةرِى ئةو كةسة دةبيَتة جيَطاى ثرسيار.

بةهةمان شيَوة, ئةو كةسةى وةكو داروينيزم برِواى بةو بيرؤكة ثرِوثووض و بيَمانايانة هةبيَت, ئةوة بة كاريطةريةوة بانطةشةى ئةوة دةكات كة سيَو و ثرِتةقالَ و طذوطياو تريَ و طندؤرة و شفتى و طةلاَز و هةلَووذة و خؤخ و قةيسى و طولَةباخ و طولَى ليلاك و رِووةك و وةنةوشة و دارودرةخ و طولَى قةنةفة و ثشيلة و مامز و ثلَينط و كةرويَشك و سمؤرة و كةرى كيَوى و زةرِافة و هةموو بوونةوةرةكانى ترى ئةم جيهانة, بطرة هةتا ئةندازيار و ثزيشك و ثرِؤفيسؤر و مامؤستا ئةكاديميةكان و هونةرمةند و سياسةتمةدارةكان و هةر كةسيَكى ترى ئةم جيهانة, ئةمانة هةمووى بة رِيَكةوت هةر لة خؤيةوة هاتؤتة كايةوة و دروست بوون. با ئةو بيرؤكةية بة شيَوةيةكى ديكة دايبرِيَذينةوة, ئةو جؤرة كةسانة باوةرِيان واية هةموو ئةو شتانةى كةلة دةوروبةريانداية و دةيان بينن, ئةوة دةرئةنجامى رِيَكةوتة.
ئةوةش ماناى واية كة " رِيَكةوت " خواى ئةو كةسةية. بةلاَم ئةطةر بة ووردى سةيرى بكةين
دةبينين كة ئةوةى ناوى ناوة بة خوا, ئةوة جؤرة كةسيَكة كة هيض جؤرة هيَزو
توانايةكى بةسةر شتةكاندا نية, بةم ثيَيةش خواية زؤر زاناو ذيرةكةى ئةنديَشةو
خةيالَة. ئةو " خوايةى " ئةوةندة بيَئاطاية هةتا ئاطاى لة بوونى خؤشيدا نية,

هةروةها بيَئاطاشة لةو شتانةى كة دروستى كردوون .

لةبارةى دةجالةوة, ثيَغةمبةر (صلى الله عليه وسلم) لة فةرمودةيةكدا دةفةرمويَت : " دةجال كويَرة ... " 6. هةنديَك لة زانايانى ئيسلام ئةم فةرمودةية بةو شيَوة ليَكدةدةنةوة كة " ضاوى دلَى دةجال كويَرة" 7, ئةو ليَكدانةوةية يارمةتيمان دةدات بؤ ئةوةى بةتةواوةتى لةو رِاستيانة بطةين كةلةسةرةوةدا ئاماذةيان بؤكراوة. بةهةمان شيَوةش, ضاوى دلَى ئةو كةسةش كويَرة كة خوايةك دروست دةكات و دةيثةرستيَت بة رِيَكةوتى كويَر, هةروةك ضاوةكانى هؤكارى ئةمةن. ئةو جؤرة كةسانة زوو رِةخنة دةطرن و ئةو بيروبؤضونانة رِةتدةكةنةوة كة دةلَيَت : " ثةروةردطار بة ليَزانى ليَهاتووى خؤيةوة هةموو طةردوونى دروست كردووة و رِيَكى خستووة و نةخشةى بؤ كيَشاوة ", بةلاَم كاتيَك كة دةطوتريَت " هةموو شتيَك دةرئةنجامى رِيَكةوتى كويَرة ", ئةوة ئةو جؤرة كةسانة ثيَيان واية كة ئةو بيروبؤضوونة زؤر ذيرو ماقوولَة. لة جياتى دروستكةرو ( خوايةكى ) زاناو ذيرو هؤشيار, ئةو بيروبؤضونة ناماقوولَةيان ثيَ باشترة كة رِيَكةوتى كويَرة, سةرةراى ئةوةى كةلة هةموو توانايةكى دروستكردن و داهيَنان و ذيريدا بيَبةشة, كةضى ئةو بيروبؤضونة بة دروستكةرى هةموو شتيَك دادةنيَن و بةبيَ ئةوةى هيض كاريَكى ئاذاوةنانةوة و طيَرةشيَوينى تيَدا هةبيَت. بؤية, داروينيزم بة بيروباوةرِيَكى ثرِوثوض و ناماقوولَ دادةندريَت لة ميَذووى جيهاندا. ئةوةى جيَطاى سةرسورِمانيشة, ذمارةيةكى زؤر لة خةلَكانى رِؤشنبيرو تيَطةيشتوو داروينيزميان بة ئايينى خؤيان داناوة, كةضى بةئاشكراش ديارة كة ئةو ئايينة بيَمانا و درؤية. ثرِؤفيسؤرةكان و مامؤستايان و سياسةتمةداران و ثاريَزةران و بطرة ثزيشكةكانيش رِيَطا بة خؤيان دةدةن كة باوةرِ بةو شتة ثرِوثووضانة بكةن. ئةمةش دةيسةلميَنيَت و ثيشانى دةدات كة تا ضةند بيرباوةرِى دةجال قوولَ بؤتةوة بؤناو ذيانى خةلَكيدا وةكو ئايينيَكى سةرنج رِاكيَش و درؤيينة.

كةواتة, ئةو بيروبؤضون و ئايينة هةنديَك خةلَك هاندةدات بؤ باوةرِهيَنان بة بانطةشة ناماقوولَ و بيَماناكةيان, نةك هةر ئةوةندةش بةلكو زؤر بة درِندةييةوة بةرطري ليَ دةكةن.

ئةوةى ليَرةدا دةمانةويَت تيشكى بخةينة سةر ئةو هةلَمةتة ثرِوثاطندة زؤرةية كة بة مةبةستى بلاوكردنةوةى بيروباوةرِى ئايينى دةجال دةكريَت لة كاتو سةردةميَكدا كة ثيَش ئةوةى رِؤذى دوايى دابيَت. جا بؤ ئةوةى بتواندريَت ئةو هةلَمةت و بانطةشانة كاريطةرى زؤريان هةبيَت, ئةوة خةلَكى بؤمباران دةكريَن بة ميَشك شوشتن لة ماوةى ذيانياندا. بةم جؤرةش, بةتيَثةربوونى كات زؤريان ليَ دةكريَت بؤ طرتنةبةرى ئةو ئايينة لوولثيَضة. ئةو ميَشك شوشتنةى كة خةلَكى هةر لةسةردةمى مندالَيةوة رِادةهيَندريَت, لة ضةند قؤناغيَكى جياواز ثيَك ديَت, كة لة هةريةك لةو قؤناغانةدا خةلَكى هةنطاوى زياتر دةنيَن بةرةو ئاراستةى جيهانى تاريكى دةجالى فريودةر. و كاريطةرترين رِيَطاش بؤ ثاراستنى خةلَك لةو هيَرش و بؤمبارانكردنةدا ئةوةية كة دةبيَت بة هؤشيارى و ووريايةوة طويَ لةو بانطةشانة بطرن و مامةلَةيان لةطةلَدا بكةن, ضونكة بة هؤى ميهرةبانى ثةروةردطارةوة, هةست و ويذدانةكانمان رِيَنمايكةرو رِيَثيشاندةرمانن كة دلَنيامان دةكةنةوة لة دةست طرتن بة رِيَطاى رِاستةوة.

لةلايةكى ديكةشةوة, داروينيزم بةتةواوةتى لة رِووى زانستةوة تووشى تيَكشكان و لةناوضونى تيؤرةكةى بؤتةوة, لةو سةردةمةدا تاكة بةرطريكارى بيرؤكةكةى, ئةو قسة بيَمانا و ناماقوولانةية كة دةيلَيَن, ئةمةش نةك تةنها دةتواندريَت بة بةلَطة زانستيةكان تيَكبشكيَندريَت, بةلكو بةطويَطرتن لة دةنطى ويذدانى خةلَكيشدا لةناو دةضيَت.

جا لة ثيَناو ثاراستنى كةسيَك لةو ميَشك شوشتنة بةردةوامةدا, و لةثيَناو ئاشنا بوون بةو كارانةى كة بؤ ئةم مةبةستة ئةنجام دةدريَت, ثيَويستة بة ووردى بة قؤناغة جياوازةكانى ئةو ميَشك شوشتنةدا بضينةوةو باسيان ليَوة بكةين.

fruit,vegetables

قؤناغى يةكةم :

baby,child

خةلَك بةدرؤ وا فيَركراوون كة

" ذيان بريتية لة كارى رِيَكةوت "

مندالاَن وا تيَدةطةندريَن و هةلَدةسةنطيَندريَن كة ئةوةى لة دةوروبةرياندا رِوودةدات جياوازة لةطةلَ ئةوانةى كة تةمةن طةورةن. مندالاَن هةميشة رِووبةرِووى كؤمةلَيَك ثرسيار دةكريَتةوة, ئةمةش لةبةر ئةو شتانةية كةلة دةورةبةريدا رِوودةدةن, ثرسيارةكانيش ئةمانةن: ئايا ئةو شتانة لة كويَوة هاتوون ؟ ضؤن دةتوانن ئاخاوتن بكةن ؟ ضؤن بونةوةرةكانى تر لة سروشتدا هاتونةتة كايةوة ؟ كيَ رِووةك و دارودرةختةكانى دروست كردووة ؟ كيَ خؤر هةلَديَنيَت و ئاواشى دةكات ؟ ضؤن مانط لة ئاسماندا رِادةوةستيَت ؟ دةيان ثرسيارى ديكة لةسةر ئةو شتانةدا. بيَطومان بؤ وةلاَمى ئةو ثرسيارانة تةنها يةك وةلاَمى رِاست هةية كة دةبيَت بةو مندالاَنة بطوتريَت. كةضى خةلَكى دةيانةويَت دوو جؤر وةلاَم بدةن بؤ ئةو ثرسيارانة. وةلاَمى يةكةم كة وةلاَمة رِاستةكةية ئةوةية كة هةر تةنيا ثةروةردطارة هةموو شتيَكى دروست كردووة,خةلَكيش بةرامبةرى بةرثرسيارن, ثةروةردطار هةموو شتيَكى لة نةبوونةوة دروست كردووةو ثاشان طةورةى كردوون و وايانى ليَكردوون كة بتوانن خواردن و خؤراك بخؤن و هةناسة بكيَشن, هةر ئةو خوايةش دةيانثاريَزيَت.

ثةروةردطار بة هيَزو تواناى خؤيةوة تةواوى طةردوونى كؤنترؤلَ كردووة, ثةروةردطار لة هةموو شويَنيَكدا بوونى هةية ( بوونى خواى ثةروةردطار لة هةموو شويَنيَكدا ئةوةية كة بة زانست و توانا و دةسةلاَتى لةو شويَنةية, ئةطينا شويَنى خواى طةورة ديارة, كةوا لةسةر عةرِشى خؤيةتى بةو شيَوةى كة لايةق بة خؤيةتى بةبيَ ثرسياركردن و ضؤنيةتى دةبيَت ئيمانمان ثيَي هةبيَت – الرحمن على العرش استوى – نووسينطةى تةفسير) و هةموو شتيَكيش دةبينيَيَت و طويَبيست دةبيَت. بةلاَم هةنديَك خةلَك هةن وةلاَمى رِاست بة مندالَةكانيان نالَيَن دةربارةى ئةو ثرسيارانةى سةرةوة. لةوانةية ثيَيان بلَيَن كة ثةروةردطار هةموو شتيَكى دروست كردووة, بةلاَم ثيَيان نالَيَن كة خوا دةسةلاَتدارةو فةرمانرِةوايى هةموو شتيَك دةكات, و ثيَيان نالَيَن كة هةموو ئةو كارانةى كة لة دةوروبةريدا رِوودةدةن بةهؤى هيَزو تواناو ويستى ثةروةردطارة. خةلَكانيَكى تريش هةن سةر لة مندالَةكانيان دةشيَويَنن و طومرِايان دةكةن بة خةراثترين شيَوة. وةلاَمى هةلَةيان ثيَدةلَيَن كة تةواوى طةردوون دةرئةنجامى بيَئاطايى و رِيَكةوتى كويَرة. هؤكارى ئةمةش دةطةرِيَتةوة بؤ ئةوةى كة لةبةر ئةوة خؤيان ئاوا فيَركراون و رِيَنمايى كراوون لةلايةن باب و باثير و مامؤستاكانيانةوة, بؤية بةو وةلاَمةش رِوو لة مندالَةكانيان دةكةن و هةمان وةلاَميان ثيَدةلَيَنةوة. ئةو جؤرة خةلَكانة هةميشةو بةردةوام لة قوتابخانة و رِؤذنامة و تةلةفزيؤنةكاندا ميَشكيان دةشؤريَتةوة لة نكؤلَيكردن لة بوونى ثةروةردطاردا. ئةو سةرليَشيَواندنةش بة تيَثةربوونى كات بؤتة بةشيَكى طرنط و سةرةكى لة هةلَويست و بيروبؤضونى ئةو كةسانةدا.

هةروةها ئةو ميَشك شوشتنة بؤتة هؤى رِيَطاى بيركردنةوةى بيروبؤضونيَكى وا كة خةلَك سةرةراى هةبوونى ذمارةيةكى زؤرى موعجيزةى دروست بوون, كةضى هةميشة فةرامؤشى ئةو موعجيزانة دةكةن كة بة ضاوةكانيان دةيان بينن و تةنها باوةرِ بة هةست و ويذدانى خؤيان دةكةن و دانى ثيادا دةنيَن. لة رِاستيدا هةموو ئةو بارودؤخانة خؤى لة خؤيدا موعجيزةيةكى ديكةى دروست بوونة بؤيان. رِاستى ئةمةش بةو شيَوةيةية كة خةلَكى نكؤلَى لة زؤربةى ئةو موعجيزانةدا دةكةن كة بة رِوون و ئاشكرايةوة دةتوانريَت بة ضاوةكانيان بيان بينن, ئةمةش خؤى لة خؤيدا موعجيزةية, ئةم بابةتةش لة قورئاندا بؤمان باسكراوة. لةم ئايةتةى خوارةوةدا,ثةروةردطار بؤمان دةطيَرِيَتةوة كة ضؤن هةنديَك خةلَك هةميشة نكؤلَى لة موعجيزة جؤراوجؤرةكان دةكةن كة بؤ ئةوة دروستكراون تاوةكو بة ضاوةكانيان بيان بينن و ببنة شاهيَد :

children,education

[ س – الانعام – 111 - ]. " خؤ ئةطةر ئيَمة فريشتةمان دابةزاندباية بؤ لايان و مردووةكان قسةيان لةطةلَدا بكردباية, هةموو شتيَكيشمان لةبةر دةمياندا كؤبكردايةتةوة, نةدةبوون بة برِوادار و باوةرِيان نةدةهيَنا, مةطةر خوا بيةويَت, لة رِاستيدا ئةوانة زؤربةيان نةزان و نةفامن " .
ئةو جؤرة بيروباوةرِانةى كة ئةو خةلَكانة فيَرى مندالَةكانيان دةكةن بيروباوةرِى دةجالييةكانة ضونكة خؤيان باوةرِيان ثيَ هةية. ئةمةش دةيسةلميَنيَت كة ذمارةيةكى زؤر لة خةلَك ئةو ئايينة بةرز و ثيرؤز رِادةطرن. هةر لةسةرةتاى تةمةنيانةوة ( لة مندالَيةوة ) باوةرِ دةكةن كة هةموو شتيَك دةرئةنجامى رِيَكةوتة وبة رِيَكةوت دروست
بووة, هةرطيز لة ثةروةردطار و كاروكردةوة هونةريةكانى ناكةنةوة
كة دروستى كردوون. هةنديَك خةلَكيش هيض زانياريةك لةسةر
ئبابةتة بة مندالَةكانيان نادةن, لةو كاتةى ئةو مندالاَنانة
رِووبةرِووى ئةو بابةتة دةبنةوة لة تةلةفزيؤن و فيلم و رِؤذنامة
و ثةرتووكةكاندا.

قؤناغى دووةم :

خةلَك بة درؤ وا فيَركراوون كة

" ئةم ذيانة بريتية لة ململانيَيةك كة لةسةر توندوتيذى دامةزراوة "

ئةو كةسةى كة باوةرِي بةوة هةية ئةم ذيانة دةرئةنجامى رِيَكةوتة, هةتا ئةطةر لة سةرةتاى ذيانيشيدا بة تةواوةتى لةو بيروباوةرِة تيَنةطات, ئةوة باوةرِكردن بةو بابةتة بة دلَنيايةوة لةلاى دروست دةبيَت. ئةم قؤناغةش بة تةواوةتى بة سةرةتاى دةست ثيَكردنى ميَشك شوشتنى ئةو كةسة دادةندريَت, لة ئةنجاميشدا, ئةو جؤرة كةلتور و بارودؤخةى كة ئةو كةسانةى تيَدا ثةروةردة دةكريَت بة ثرِوثاطةندةو هةلَخةلَةتاندن, زؤرينةى خةلَكى طرتؤتةوة و ذمارةشيان رِؤذ بة رِؤذ لة زؤربوون داية. بيروبؤضونيَكى ترى طرنطتر هةية كة دةلَيَت ضةقاندنى رِةط و رِيشةى ئةو باوةرِة لة ميَشكى مندالَدا وا دةكات ئةو مندالَة بتوانيَت كة " بؤ ماوةيةكى زؤر لة ذياندا بميَنيَتةوة لةو كاتةى كة بة هيَزو خؤويست دةبيَت " .

ئةم بيروبؤضونةش يةكةمجار لةلايةن خيَزانةوة دةست ثيَدةكريَت و ثاشان بة هيَزو فراوان دةبيَت و شويَن ثيَى خؤى دةطريَت لةو كاتةى كة ئةو مندالَة دةست بة خويَندن دةكات و دةضيَتة قوتابخانة.

ئةو ميَشك شوشتنةى كة ئةو مندالَة لةلايةن خيَزانةكةي و دةوروبةريدا فيَردةكريَت و وةرى دةطريَت, لةلايةن هةموو بيردؤزة نازانستيةكانةوة بةهيَز دةكريَت, ئةمة سةرةراى ئةوةى كة ئةو بيردؤزانة بةوة وةسفكراون كة لةلايةن زانستةوة طةمارؤدراوون, بؤ ماوةيةكى زؤريشة لةسةر ئةو هيَلَة دةرِؤن كة ( باب و باثيرانى مرؤظ لة كؤندا طيانةوةر بووينة, لةبةر ئةم هؤيةش ثةيوةنديةكانى نيَوان طيانةوةران دةتواندريَت جيَبةجيَبكريَت لةسةر ثةيوةنديةكانى نيَوان مرؤظدا ), بةم جؤرةش دةست دةكريَت بة فيَركردنى مندالَ بة درؤ كة هةميشة بارودؤخيَكى ململانىَ هةية لة نيَوان تاكةكةسةكاندا بؤ ئةوةى بة شيَوةيةك هةلَسووكةوت بكةن تاوةكو بؤ ماوةيةكى زؤر لة ذياندا بميَننةوة. بة ثيَى ئةو رِيَساو بنةمايةش, ئةو ثةندو وانة طرنطانةى كة دةبيَت خةلَكى هةرطيز لةبيرى نةكةن ئةوةية كة ئةو هيَز و توندوتيذى و طومرِاكردنة دةتوانريَت بةكاربهيَندريَت ئةطةر هاتوو ثيَويستى كرد و زةرِورِى بوو بؤ ئةوةى لة ذياندا بميَنيَتةوة.

ئةو ميَشك شوشتنةش لة سيستةمى ثةروةردةكردندا سنوردارنةكراوة. مندالاَن بةردةوامن لةسةر وةرطرتنى ميَشك شوشتنى خةستى داروينيزمى كؤمةلاَيةتى لةو هؤندراوة طؤرانيانةى كة طويَى ليَ دةطرن و لةو فليم و ثرِؤطرام و رِيَكلام و ظيديؤ و يارية كؤمثيوتةريانةى كة سةيرى دةكةن, بة كورتى لةسةرجةم بوارةكانى ترى ذياندا. لة ئةنجامى خةستى ئةو ميَشك شوشتنةشدا, ئةو مندالاَنة لةسةر بنةماى مادديى طةريدا ثةيوةنديةكانيان لةطةلَ كةسانى تر دادةمةزريَنيَت. ئةمةش ماناى واية كة بيَ بةزةيى و خؤويستى و بةرذةوةندى كةسى و فيَلَ, كؤنترؤلَى هةموو ضركةيةكى ئةو مندالاَنة دةكةن. ئةنجامى ئةو جؤرة بيركردنةوةش ئةوةية كة ئةو مندالاَنة دووردةكةونةوة لة بةها جوانة رِاستيةكان و هاندةدريَن بةرةو جيهانيَكى تاريكى و خراثةكاري.

angry,children

بةلاَم ئةو خوورِةوشت و بةهايانةى كة قورئان بة ذيانى (مرؤظى ) بةخشيووة, بةتةواوةتى ثيَضةوانةى ئةو شيَواز و رِيَطايانةى داروينيزمن. لة قورئاندا, بانطيَشةى خةلَك كراوة بؤ ئاشتى و سةقامطرى. ئةوكؤمةلَطايانةى كة دةستيان بة خوورِةوشت و بةها بةرزةكانى قورئان طرتووة, بةوة جيادةكريَنةوة كة سيفةتى خؤشةويستى و ميهرةبانى و ليَبووردةيى و رِاستطؤيى و خؤبةخت كردن و طيانى مرؤظايةتى تيَيدا بلاَوبؤتةوة. ئةو بةهاو خوورِةوشتة جوانانةى كة ثةروةردطار فةرمانى داوة دةستى ثيَوة بطيريَت, لةم ئايةتةى خوارةوةدا ئاماذةى بؤ كراوة :

[ س – الانسان – 8 – 11 ]. واتة : " (ثياوضاكان) نان و خؤراك دةبةخشن, ئةطةر ضى خؤشةويستيش بيَت لايان, بة هةذارو هةتيوو ديلةكان. دةلَيَن : بيَطومان ئيَمة ئةم خؤراكةتان هةر لةبةر خوا و بؤ بةدةستهيَنانى رِةزامةندى ئةو ثيَدةبةخشين, نة ثاداشتمان دةويَت نة سوثاس. هةروةها دةلَيَن : ئةم كارة بؤية دةكةين ضونكة لة رِؤذيَكى تالَ و طرذو رِةش و تاريك دةترسين, كة ثةروةردطارمان ثيَشى دةهيَنيَت. جا خواى طةورةش لة شةرِو ناخؤشى و نةهامةتى ئةو رِؤذة ثاراستنى و رِووى طةش و شادمانى ثيَبةخشين " .

children,selfishness

قؤناغى سيَيةم :

خةلَك وا فيَركراوون كة

" بةرثرسيارةتى هيض كةسيَكى تر هةلَنةطرن "

ئةو مندالَةى كة وةلاَميَكى داروينيزميانة و ماددى طةريانةى ثيَدةدريَت بؤ ئةو ثرسيارانةى كة دةيكات,ئةم وةلاَمة بة دلَنيايةوة دةبيَت بة بيروبؤضونى ئةو مندالَة لة داهاتوودا. جا ئةطةر بيَتو ئةو مندالَة لة كاتى ئيَستادا تواناى ليَكدانةوةيانى نةبيَت بةتةواوةتى, ئةوة لة داهتوودا خؤى و ئةو كةسانةى كةلة دةوروبةريدان وةكو بوونةوةريَكى ئاذةلَى طةورةدةبن و ثيَى ثةروةردة دةبن.

بةلاَم قؤناغيَكى ترى طرنطتر هةية كةلة ذيانى فيَربوونى ئةو مندالَةدا دةميَنيَتةوة ئةوةية كة ئةو فيَركردنة ضةواشةكارى و درؤيينة جطة لةو مندالَة خؤى هيض كةسى تر ليَى بةرثرسيار نية. بةثيَى ئةو بيروباوةرِة ثرِوثووضانةش, ئةطةر ئةو شتانةى كة دروست بوون و بة بةردةوامى دروست دةبن, و ئةطةر ذيان تةنها بةرهةمى رِيَكةوت بيَت و مردنيش دوابرِان و قرِكردنى يةكجارةكى بيَت, ئةوة تةنها ئةو شتةى كة طرنطة ئةو سوودو قازانجة مادديةية كة بايةخى ثيَدةدريَت لةم جيهانةدا, بةها رِؤحيةكانيش شويَنيان نةماوة. كاتيَكيش بارودؤخ واى ليَهات, ئةوة تةنها شتيَك كة خةلَكى بيرى ليَدةكةنةوة, بةدةستهيَنانى حةزو و ئارةزووة كةسيةكانيانة جا بةهةر رِيَطاو شيَوازيَك بيَت. بةثيَى ئةو ئايةتةى قورئانيش كة دةلَيَت :

[ س – المؤمنون – 115 - ] واتة : " ئايا طومانتان وا دةبرد كة ئيَمة ئيَوةمان بةبيَ هودة دروست كردووة و ئيَوة بؤلاى ئيَمة ناطةرِيَنينةوة ؟ ", ثةروةردطار بة ئاشكرا ئاماذة بة هةلَويَستى شيَواوى ئةو خةلَكة نةزانانة دةكات.
ئةو كةسانةى كة لة سةرةتاوة باوةرِيان واية دةتوانن لة ذيانيَكى بيَسنوردا بذين, ئةو ذيانةى كةلة كؤتاييدا تةنها دةتوانن دةست بة بوونى خؤيانةوة بطرن, ئةوة هةلَةيةكى كوشندةية. ئيَمةى ئادةميزاد بةرثرسيارين بةرامبةر ثةروةردطارمان, ئةو ثةروةردطارةى كة ئيَمةى لة نةبوونةوة دروست كردووة. ئةو خوايةى كة دروستكةرى مرؤظة و ضارةنوسيشى بؤ دياريكردووة. ئةو خوايةى كة هةموو شتيَك دةزانيَت دةربارةى رِابردوو و ئيَستا و داهاتووى ئةو مرؤظة. ئةو خوايةى كة لة دواى مردندا دووبارة بانطى ئةو مرؤظة دةكاتةوة بؤ ليَثرسينةوة لةو كاروكردةوانةى كة ئةنجامى داوون, بةثيَى ئةو كاروكردةوانةش ثاداشت و سزاى ئامادةكردووة. ئادةميزاد وةك ئاذةلَ نية, ثةروةردطار دروستى كردووة و بيروهؤش و ويستى (إرادة) سةربةخؤ و هةستةوةرى ثيَ بةخشيووة.

بة مانايةكى تر, هةتا ئةطةر بيَتو كةسيَك هةست بة فريودانيَكى زةق بكات لة بارودؤخيَكى دياريكراودا, ئةوة وا ديارة بة خةسلَةتيَكى تايبةتى و طرنط دروستكراوة تاوةكو قةدةغةى بكات لة ئةنجامدانى كارى تاوان و خراثةكاريدا.

ئةو كةسةى بيَ ئاطاية يان نةزانة لةو رِاستيانةدا, ئةوة بيَطومان دةبيَتة جيَطاى مةترسى لةو كؤمةلَطايةى كة تيَيدا دةذى و ئةندامة ليَى. بؤ نمونة, ئةو كةسةى بيَزارو توورة كراوة بةو كارانةى كة رِوو يداوة, ئةوة ئةو كةسة بة شيَوةيةكى درِندانة هةلَسووكةوت دةكات و ئازارى كةسانى ديكةش دةدات بةبيَ بيركردنةوة و هةستكردن بة بةرثرسيارةتى. هةروةها هيض جياوازيةكيش لة نيَوان ئةو كةسانةدا ناكات كة ئاخؤ بيَ تاوانن يان نا. هةموو هةلَسوكةوتةكانيشى بريتين لة دةرِبرِينى بيَزارى و تورِةيى. بةلاَم ئةو كةسةى هةست دةكات و دةزانيَت خاوةنى رِؤحيَكة كة لة لايةن خواوة ثيَى بةخشراوة و بة ويذدان و بةرثرسياريةةوة دةرِوانيَتة كاروكردةوةكانى خؤى, ئةوة ئةو كةسة دةتوانيَت كؤنترِؤلَى هةستى تورِةيى و بيَزارى خؤى بكات. هةميشةو بةردةوام لة بارودؤخي كؤنترِؤلَكردنى خوود (نةفس) و ويذدانيدا دةميَنيَتةوة. ئةو جؤرة كةسانة ناتوانن نزيكى بضوكترين تاوانيش ببنةوة كة ببيَتة مايةى سزادانيان لةلايةن ثةروةردطارةوة. ئةطةر بيَتو تووشى طوناهو تاوانيَكيش بيَن, ئةوة تؤبة دةكةن و تاوانةكانيشيان رِاست دةكةنةوة.
ئةمةش دةيسةلميَنيَت كة ثةروةردطار ضؤن بيرى ئةو كةسانة دةخاتةوة كة ثيَيان واية سةربةست و ئازادن لةو بةربةستانةى كة بؤى داندراوون و دواتريش ثاش مردنيان دووبارة زيندوو دةكريَنةوة :

[ س – القيامة – 36 – 40 ]. واتة : " ئايا ئادةميزاد وا دةزانيَت هةروا وازى ليَدةهيَندريَت بة خؤرِايى ليَثرسينةوةى نابيَت ؟ ئايا كاتى خؤى نوتفةيةك نةبووة لة مةنى كة دةرِذيَندراية شويَنى خؤى ( كة مندالَدانى دايكة) ؟ ثاشان خؤهةلَواسةريَك بوو طةشةى كردوو رِؤح و دةزطاكانى دةرةوة و ناوةوةى بة رِيَكوثيَكى ثيَبةخشى. ئينجا هةر لةو مةنية هةردوو جووت نيَرو ميَى دروست كردووة. ئايا ئةو زاتةى ئةوة بكات ناتوانيَت مردووةكان زيندوو بكاتةوة ؟! "

degeneration,darwinist

ئةو كةسانةى كة ميَشكيان شؤردراوة بة ثةروةدةكردنى بيروباوةرِى داروينيزمى ماددى طةرى, ثيَيان واية كة طرنطى دان بة ماددة هةموو شتيَكة لةم ذيانةدا. بؤية باوةرِيان واية كة ئةوان بةرثرسى هيض كةسيَك نين و هةرطيز حساب بؤ كاروكردةوةكانيان ناكةن. هةر كاريَكى خةراثةش خؤشى زياتريان ثيَ دةبةخشيَت كة بة بةلَطةوة دةيكةن. ئةمةش بؤتة فاكتةريَكى سةرةكى لة سةردةكى ئةمرِؤدا بؤ تيَكضونى خورِةوشت و رةفتارةكان.

لة ئايةتيَكى تردا ثةروةردطار دةفةرمويَت ئادةميزاد تواناى خراثةكارى و شةيتانى تيَدا هةية, هةروةها تواناى خؤرِاطريشى تيَدا هةية لة بةرامبةر هةر مةيل و ئارةزويةكى خراثةكاريدا [ س – الشمس – 7 – 10 ]. هؤكارى سةرةكة ئةمةش, كة بؤ ئةو كةسانة توشى لادان و سةرةرؤيى و تاوان دةبن, ئةوةية كة باوةرِيان بة ثةروةردطار نية, بير لةوة ناكةنةوة كة لة لايةن ثةروةردطارةوة تووشى ليَثرسينةوة دةبنةوة لةسةر ئةو كاروكردةوانةى كة ئةنجامى دةدةن, بؤية ئةو كةسانة لة خوا ناترسيَن. بةلاَم لة رِاستيدا مةبةستيَك هةية لة دروست بوونى ئادةميزادا, لة ئايةتيَكدا ئاماذة بةو مةبةستة كراوة وةكو فةرمانى سوذدة بردن بؤ خوا

[ س – الذاريات – 56 ]. واتة : " من..... ئادةميزادم دروست نةكردووة تةنها بؤئةوة نةبيَت كة من بثةرستيَت " ئادةميزاد لةم ذيانةدا تاقيدةكريَتةوة, جا ئةطةر بيَتو نةتوانيَت ئةو بةرثرسياريةتةى سةرشانى بةجيَ بطةييَنيَت, ئةوة بيَطومان تووشى ليَثرسينةوة دةبيَتةوة لةسةريدا. بةشيَك لةو بةرثرسياريةتية لةم ئايةتةى خوارةوةدا ئاماذةى بؤكراوة :

[ س – البينة – 5 - ] . واتة :" فةرمانيان ثيَنةدرابوو جطة لةوةى كة خوا ثةرستى بكةن و بة ثاكى و دلَسؤزى ملكةضى فةرمانبةردارى ئايين و بةرنامةكة بن, نويَذيش بة رِيَك و ثيَكى ئةنجام بدةن, زةكاتيش بدةن, ئةوةية ئايينى رِاست و بةنرخى خوا " .

terror,materialist

ئايينى رِاستةقينة ئايينى ثةروةردطارة, بةلاَم بةهؤى ئةو ميَشك شوشتنةى كة خةلَكى دووضارى بوونةتةوة, زؤربةى ئةو خةلَكانة ثشتى خؤيان لةو ئايينة كردووة و ليَى دووركةوتونةتةوة. ئةو كةسةى كة بةناو قؤناغة جياوازةكانى ثةروةردةى كؤمةلاَيةتى داروينيزمدا تيَثةرِيووة, ئةوة هةلَبذاردنيَكى (بةديليَكى) زؤر كةمى لةبةردةمدا ماوة ( واتة لة جياتى ئايينى خوا, ئايينى داروينيزم طرتووة). بيروبؤضونةكانى دةربارةى ذيان و مرؤظ سةرضاوةى طرتووة لةذيَر تيشكى بيروبؤضونى داروينيزمى ماددى طةريدا. جا ئةو كةسانة تةنها بؤخؤيان هةولَ دةدةن و ململانيَ دةكةن بؤ بةرطرى كردن لة بةرذةوةندية تايبةتيةكانيان, ئةمةش بيَطومان دةبيَتة هؤى رِوودانى توندوتيذى و ضةوساندنةوة و سةرليَشيَواندن, هةموو رِيَطاو هؤكاريَكيش دةطريَتة بةر بؤ ئةنجامدانى ئةو كارةى, ئةمةش هةلَدةقوليَت لة ثيَشيَل كردنى بةها بةرزو ثيرؤزةكان يةك لة دواى يةكةوة, خةونيان ثيَ دةبينيَت و سةرئةنجاميش خؤشى لةدةست دةدات. ئةمة جطة لةوةى كة هيض شتيَكيش نية قةدةغةى بكات لة ئةنجامدانى ئةو كارانةدا. كؤمةلَيَك خةلَك هةن هةميشة بة دواى ناكؤكى و ململانيَدا دةطةرِيَن, زؤر بة توندوتيذى هةلَسوكةوت دةكةن لةطةلَ ئةوانةى كة بيَتاوانن و بيَدةسةلاَت و لاوازةكانيش دةضةوسيَننةوة و مافةكانيان ثيَشيَل دةكةن و ضيَذ لةو توندوتيذيةيان وةردةطرن, ئازار و ئةشكةنجةى كةسانى تر بة خؤشى و شادى خؤيان دادةنيَن. بة كورتى, هةموو هةستيَكة مرؤظايةتيان لةدةست داوة, ئةو هةستةش رِؤذ بة رِؤذ زياد دةبيَت لة لايان.

هؤكارى سةرةكى ئةمانةش, دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو رِاستية ترسيَنةرةى كة لة لايةن ئايينى دذة مةسيحيةتةوة فيَركراوون كة بةرنامة و ثيلانى دارِشتووة بؤى كة رِاستى (حةقيقةتى) ذيان بوونى نية.

بةشةكانى بيروباوةرِى دةجال

لة فةرمودةكانى ثيَغةمبةردا ئاماذة بةوة كراوة كة ضؤن دةجال تؤوى بةربةرةكانى لة سةرتاسةرى جيهاندا دةضيَنيَت. بةلَطةو نيشانةكانى ئةمةش ئةوةية كة ئةو رِيَطاو بةرنامةيةى خةلَكى طرتوويانةتة بةر لة هةموو ئايين و نةتةوة و بيروباوةرِيَكدا,ئةوة بةرنامةى دةجاليية. هةر لةو كاتةوةى كة ئةو ململانيَ و ناكؤكيانة زؤر بووينة و لةهةموو شويَنيَكيشدا بلاَو بوونةتةوة, زؤربةى خةلَك, جا بة ئةنقةست بيَت يان نا, كةوتوونةتة ناو داويةوة و لةسةر ئةو ذيانة دةرِؤن كة لة لايةن دةجاليةكانةوة هاندراوة. بة مانايةكى تر, ئةو خةلَكانةى لايان طرنط نية كة كام بيروبؤضوونى دنيايان هةية, ئةمانة ئةو كةسانةن كة ئاذاوة دةنيَننةوة و ثشتيوانيشى ليَدةكةن, ئةمانة ئةو كةسانةن كة توندوتيذى ئةنجام دةدةن و ثشتطيريشى ليَدةكةن, يان ئةو جؤرة كردةوانة ئةنجام دةدةن كة زيان بة ئاشتى و سةقامطيرى دةطةييَنيَت. لة رِاستيدا ئةو كارانة لةلايةن بيروباوةرِى دةجالةوة ثالَثشتى دةكريَت.
بيروباوةرِى دةجال ثيَدةضيَت دابةش بكريَت بؤ ضةند بةشيَكى تردا. ئةطةر بيَتو ضاو بة سةردةمةكانى رٍِابردوودا بخشيَنينةوة, ئةوة كاريطةرى ترسناكى تيَكدانى ئةو دوو بيروباوةرِةمان بؤ دةردةكةويَت كة لة داروينيزمةوة ثةيدابوون ئةوانيش كؤميؤنيزم ( شيوعيةت) و فاشيزمن.
ئةو دوو ئايدؤلؤجيايانة بة دوو بةشى طرنط دادةندريَن لة بيروباوةرِى دةجالدا. دامةزريَنةر و سةركردة سةرةكيةكانى ئةو دوو ئايدؤلؤجيايانةش ثشتطيريان لة داروينيزم دةكرد, كة فةلسةفةى بنةرِةتيان دةطةرِيَتةوة بؤ دةجال. هةروةها ئةو دوو بزاوتة زؤر بة توندى كةوتوونةتة ذيَر كاريطةريةكانى داروينيزم. ئةو دوو طرووثانة ناخؤشي و ناهةمةتيةكى بيَذماريان بةسةر ئةم جيهانةدا هيَنا كة لة ئةنجامدا بووة هؤى هةلَطةرِانةوةى بؤناو طؤرِةثانيَكى فراوانى جةنطدا. هةروةها كاتيَك بة ووردى و لة نزيكةوة سةيرى ئةو دوو ئايدؤلؤجيايانة دةكةين, ديمةنيَكى طرنطمان بؤ دةردةكةويَت. طرنط نية تا ضةند ئةو دوو ئايدؤلؤجيايانة ثيَضةوانةى يةكترن, بةلكو ئةوة طرنطة كة هةردووكيان لة كؤمةلَيَك خالَدا هاوبةشن ئةطينا دانيان ثيَدانةدةندرا. ئةمةش دةيسةلميَنيَت كة ضؤن ئةو دوو ئايدؤلؤجياية لة هةمان سةرضاوةدا بيروباوةرِ خؤيانيان وةرطرتووة و ثيَيان بةخشراوة كة ئةويش داروينيزمة ( بؤ زياتر قوولَبوونةوة لةسةر ئةم بابةتةدا, سةيرى ثةرتووكى هارون يةحيا بكةن دةربارةى " ئةو كارةساتانةى كة داروينيزم بةسةر مرؤظايةتيدا هيَناى " – 2000 ) .بيروباوةرِة سةرةكيةكانى داروينيزم و بنضينةى خالَة هاوبةشةكانى ئةمانةى خوارةوةن :

داروينيزم

  • خالَى دةستثيَكردنى داروينيزم بريتية لة رِةتكردنةوةى تةواوى دروستكراوةكان ( مخلوقات). ئامانجى ئةم بنةمايةش ئةوةية كة كؤمةلَطةيةك دروست بكات تيَيدا خةلَكى بة تةواوةتى ثشت لة ئايين بكةن و هةلَي بوةشيَنيَتةوة. داروينيزم بة كاريطةريةوة بؤتة ئايينيَكى وا كة خواوةندةكةى بريتية لة رِيَكةوت.
  • ئايينى داروينيزم ئاماذة بةوة دةكات كة دةبيَت " خةبات و ململانيَ بكةيت لة ثيَناو مانةوة لة ذياندا " لة بنةرِةتيشدا هةر لةبةر ئةم هؤكارةشة كة دةبيَت بيَرِةحمى بلاَوبكريَتةوة. بةثيَى ئةو بيرؤكةيةش, ئةو خةباتة بيَرِةحميةى كة لة نيَوان شتة زيندووةكاندا رِوودةدات, دةبيَت لة نيَوان مرؤظةكانيشدا رِووبدات و لةسةريان جيَبةجيَ بكريَت. لةم جؤرة ذينطةو بارودؤخةشدا هةموو كةسيَك سةيرى ئةوانى تر دةكةن وةكو دوذمن و نةيارى, ئةو هةستةش كة زؤر كات رِووبةرِووى دةبيَتةوة بريتية لة هةستى توورِةيى و شةراوى و قين و رِق ليَبوونةوة.
  • هيض شويَن و جيَطايةك نةماوة بؤ طيانى ليَبوردةيى و بةزةيى و طفتوطؤكردن بؤ رِزطاربوون لةم بارودؤخةدا. مةطةر بة هيَزو خاوةن دةسةلاَتةكان بتوانن رِزطار ببن, ئةطينا طيانى ليَبوردةيى و بةزةيى و طفتوطؤكردن دواهةمين شت دةبيَت كة خةلَكى ثشتى ثيَ دةبةستن.
لة رِاستيدا داروينيزم سةرليَشيَواندنيَكى زؤر طةورةية. هةموو بانطةشة و بيروباوةرِةكانى بةدرؤ خراوةتةوة لةلايةن زانستى ثيَشكةوتوودا.
darwinism,materialism

كؤميؤنيزم

lenin

لينين بيروباوةرِى كؤميؤنيزمى بةرجةستة كرد لة ئةنجامى شؤرشى سالَى 1917 دا, لةو كاتةدا خؤى سةركردايةتى خةلَكى دةكرد لة هةموو خويَن رِشتن و كوشتن و تؤقاندنيَكدا. لة ئةنجامى سةرهةلَدانى ئةو شؤرشةدا, ئةو رِذيَمة زؤردارة هاتةكايةوة و دامةزرا كة درِةندةيى تةواوى كؤميؤنيزمى دةرخست لة سةرتاسةرى جيهاندا

  • كؤميؤنيزم بةو بيروباوةرِة وةسف دةكريَت كة دةرمانيَكى بيَهؤشكةرى خةلَكة. لة هةموو كؤمةلَطايةكدا كة دةسةلاَت وةردةطريَت, يةكةم هةولَ و تةقةلاَى ئةوةية كة دذى بيروباوةرِة ئاينييةكان رِادةوةستيَت.
  • هةروةك لينين ثةيرةوى كردووة بةو بانطةشانةى كة " ثيَشكةوتن بريتية لة خةبات و ململانيَى بةرهةلَستكارى "8, كؤميونيزم ئاماذة بةوة دةكات كة ثيَشكةوتن تةنها بة رِيَطاى توندوتيذى بةدةست دةهيَندريَت. باوةرِى واية كة ناتواندريَت ثةرةسةندن و ثيَشكةوتن بةدةست بهيَندريَت تةنها بة خويَن رِشتن نةبيَت.
  • شؤرش و رِاثةرِينة ضةكداريةكان رِةطةزى سةرةكى كؤميونيزمن. بةثيَى ئةو بنةما درؤيينةش, رِق و توورِةيى بةرامبةر ضينةكانى ترى ناو كؤمةلَطةدا و بةزةيى ثيَنةكردنيان دةبيَتة حةزو ئارةزويان بة مةبةستى تؤلَة سةندنةوة ليَيان.
  • كؤميونيزم بة كةللةرِةقيةوة دذى هةموو بةرهةلَستى و جياوازيةك دةوةستيَت. جياوازيةكانيش تةنها يةك ماناى هةية بؤيان ئةويش شةرِو ململانيَ كردنة. لة رِذيَمى كؤميؤنيزمدا دةبيَت تةنها يةك جؤر شت هةبيَت لة هةموو شتيَكدا, لة نيَوان ئةو شتانةشدا مرؤظةكانن. هةموو شتيَك كة داواى دةكات ئةوةية كة دذى ئةو طونجاندنة بوةستيَت, وةكو دوذمنى رِذيَمةكةشى سةيرى دةكات, لة هةمان كاتيشدا رِيَطايةكى توندوتيذى طرتؤتة بةر لة دذيدا. لةو جؤرة بارودؤخةشدا هيض ليَبوردةيي و دةرفةتيَك نية بؤ طفتوطؤكردن و ليَك تيَطةيشتن.

  • لة بوارى ثرِاكتيكيدا, جيَبةجيَكردنى بيرؤكةكانى كؤميؤنيزم بؤتة دةرئةنجام و ئاماذةيةكى رِوون و ئاشكرا كة ضؤن بيرؤكةكانى بوونةتة طومرِاكةر و خةيالاَوى وةك يةكسانى و دادثةروةري كؤمةلاَيةتى و ئازادى كة كؤميؤنيزم بةرطريان ليَ دةكات بؤ ئةوةى سةرنجى لايةنطرانى بؤلاى خؤى رِابكيَشيَت. لة رِاستيدا ئةو بيرؤكانةشى تةنها لة ئامرازى ثرِوثاطةندةى شيوعيةت نةبيَت هيضى تر نين, كة رِذيَميَكى ديكتاتؤرى و زؤردارية.

lenin,stalin

فاشيزم

  • فاشيزم وبة سةرجةم رِيَطاكانيشيةوة بة تةواوةتى ثيَضةوانةو دذى خورِةوشت و بةها ئايينيةكانن. يةكيَك لة سيفةتة ديارو جياوازةكانى فاشيزم ئةوةية كة لة ذيَر ناوى بةها ثيرؤزةكاندا خولياو ئارةزووى بؤ كوشتنى هةزارةها خةلكى بيَتاوان هةية, وثيَى واية كة ئةو كوشتن و قركردنةش كاريَكى باش و موقةددةسة. هةر لةبةر ئةمةشة كة شةر و توندوتيذى ناتواندريَت جيابكريَنةوة لة فاشيزم.
  • ئةو رِق و كينةيةى (واتة رِةطةزثةرستى) كة ئاراستة كراوة بؤ خةلَكى نةتةوة جؤربةجؤرةكان, جؤريَكى ديكةن لة رِةطةزة سةرةكيةكانى فاشيزم. ئةو رِةطةز ثةرستيةش بؤتة دروستكردنى ذمارةيةكى زؤر لة شةر و ململانيَ و كوشتنى نةتةوة ثةرستى.
  • بنةماكانى توندوتيذى بةشى سةرةكى رِذيَمى فاشستةكانة. هةموو ئةو بيروباوةرِانةش لةناو دةبات كة دذى توندوتيذين. لةسةردةمى فةرمانرِةوايى هيتلةردا هةزارةها ثةرتووك سوتيَندران ضونكة ئةو ثةرتووكانة " بيروباوةرى ئةلَمانيةكان "ى لة خؤ نةطرتبوو, ئةمةش سادةترين نمونةية لة بيرؤكةى فاشستةكادندا.
  • بةمةبةستى زالَبوون بةسةر بيروباوةرِى خةلَكيدا, فاشيزم ئةو بيرؤكةية لة بيرو هزرى خةلَكدا دةضيَنيَت كة هةر نةتةوةيةك رِةطةز و ثيَكهاتةكةى باشترو بةرزترو ثيرؤزترة لة هةموو نةتةوةكانى تردا. ئامانجى سةرةكيشى لةم كارةدا دروستكردن و ضةسثاندنى سيستةميَكة كة سةرضاوةى بطريَت لة بيرؤكةى رِةطةز ثةرستيدا. ئةمةش بة ئاشكرا دةرى دةخات كةلة بارؤدؤخيَكى ئاوادا كة هةر نةتةوةو ثيَكهاتةيةك تيَيدا وا بيربكاتةوة كة باشترو بةرزترو ثيرؤزترة لةوانى ديكة, ئةوة هةرطيز شةرو توندوتيذى لةناوياندا كؤتايى ثيَناييَت. ئةو كارةساتةى كة ديكتاتؤرة فاشستيةكانى وةكو هيتلةر و مؤسؤلينى بةسةر نةتةوةكانيادا ضةسثانديان, بةلَطةو نيشانةيةكى ئاشكراية كة ئةو بيرؤكةيةى فاشيزم ثشتطيرى ليَ دةكات جطة لة طومرِايى هيض شتيَكى تر نية.

ئةو سيفةتانةى كة لة سةرةوةدا ئاماذةيان بؤ كرا تةنها ضةند نمونةيةكى كةمن كة زانيارى طشتى بة تؤى خويَنةر دةبةخشيَت لةسةر ئةو بيروباوةرِانةدا. كاتيَك يةكيَك بير لةو رِيَطايانة دةكاتةوة كة ئةو جؤرة بيروباوةرِانةى لةسةر جيَبةجيَكراوة, ئةوة زؤر بة ئاشكرايى بؤى دةردةكةويَت كة ئةو بيروباوةرِانة تا ض رِادةيةك تووندوتيذ و درِندةن. بةلاَم ئةوةى زؤر طرنطة تيَبينى بكريَت رِيَطاى دذة مةسيحيةت و ئةو بيروباوةرِانةية كة ثةيوةستن بةو, ئةمانة دةتواندريَت لة هةموو بةشيَكى كؤمةلَطادا ثةيرةو بكريَت و كؤمةلطاكةش وةربطيَرِن, ئةمة جطة لةو هةموو كاولكارية ترسناكانةى كة بةسةر كؤمةلَطادا دةيهيَنن. لةبةر ئةم فاكتةرةشة كة دةبيَت بة طرنطيةوة سةيرى ئةو رِيَطاية بكريَت كة رِذيَمى دذة مةسيحيةت دةيهيَنيَت بؤ ئةوةى كؤمةلَطا بخاتة ذيَر دةسةلاَت و كؤنترؤلى خؤيةوة. بؤ جيَبةجيَكردنى ضؤنيةتى ئةنجامدانى ئةو كارةش يةكةم هةنطاو ئةوةية كة هةولَبدريَت شةرى ئةو بيروباوةرِة هةلَبطيرسيَت لة دذى ئةو سيستةمةدا. ئةمةش ماناى واية كة خةلَكى لة ناكاو تةنها لة شةو و رِؤذيَكدا نابن بة كةسيَكى خؤثةرست و دوذمنكار و بيَ رِةحم هةتا وةكو رِق و كينةيان هةلَنةستيَت و تيَنوى تؤلَة سةندنةوة نةبن. هةروةك ئاماذةمان بؤ كرد لةسةرةوة كة دةتواندريَت بة تيَثةربوونى كات قؤناغ بة قؤناغ ئةو خةلَكانة ئاشنا بكريَن بة سيستةمى دذة مةسيحيةت. ئةو ثيلان و ثرؤسةيةش لةو كاتةدا دةست ثيَدةكات كة خةلَكى هةست دةكةن و هؤشيار دةبنةوة كة ضى لة دةوروبةرياندا رِوودةدات لة دةسثيَكى فيَربوونى ئةو ثرؤسةيةدا, و بةردةوام دةبن لةسةر ئةو ثرؤسةية بة دريَذايى ذيانيان. ئةو ميَشك شوشتنةش بةوة دةست ثيَدةكات كة خةلَك هةلَبطيَريَتةوةو دووريان بخاتةوة لة باوةرِهيَنان بة ثةروةردطار.

وا بير لة نةتةوة سةرةكيةكانى ئيَمة دةكريَتةوة كة لة ضةندةها طرووث و ثيَكهاتةى جياواز دروست بوون. لة دوا بةشةكانى ئةم ثةرتووكودا تيشك دةخةينة سةر ثةيوةنديةكانى نيَوان دةجال و تيرؤريزم لةلايةك و ئةو طرووث و ثيَهاتانةش لةلايةكى ديكةوة. بةلاَم لة سةرةتادا وا باشترة ئاماذة بةوة بكةين كة ضؤن دةجال لة قورئاندا باسكراوة و تيشكى خراوةتة سةر.

دكتاتؤرة فاشستةكانى وةك هيتلةر و مؤسؤلين و فرانكؤ بوونة هؤى كوشتنى هةزارةها خةلَك و ئازاردانى مليؤنةهاى تر, هةموو ئةمانةش تةنها لة ثيَناو بيروباوةرِة فاشستيةكةيان بوو.
fascism,dictator