Куранда адамдар ыйман келтирүүгө чакырылып жатканда, абдан башка башка нерселер жөнүндө сөз болот. Аллах кээде асмандарды, кээде жер бетин, кээде жаныбарларды жана өсүмдүктөрдү адамдарга далил катары көрсөтөт. Дагы көптөгөн аяттарда адамдын түздөн-түз өз жаратылышына карашы кеңеш кылынат. Адамдын кандайча жер бетине келгени, кайсы баскычтардан өткөнү жана негизги затынын эмне экени кайра кайра эске салынат. Мисалы, төмөндөгү аяттарда мындайча буюрулууда:
Силерди Биз жараттык, дагы эле тастыктабайсыңарбы? (Жатындарга) куюлуп жаткан манини (сперманы) көрдүңөрбү? Аны силер жаратып жатасыңарбы, же Биз жаратып жатабызбы? (Вакыа Сүрөсү, 57-59)
Адамдын жаратылуусундагы кереметтүү тараптан дагы көптөгөн аяттарда баса айтылат. Бирок мындай басымдар арасында ушундай маалыматтар бар, аларды 7-кылымда жашаган адамдардын билиши эч мүмкүн эмес. Мына алардын кээ бирлери:
1) Адам мани (сперма) суюктугунун баарынан эмес, тескерисинче абдан кичинекей бир бөлүгүнөн (спермадан) жаратылат.
2) Наристенин жынысын эркек аныктайт.
3) Адамдын эмбриону жатынга бир сүлүк (курт) сыяктуу жабышат.
4) Адам эне жатынында үч караңгы аймак ичинде өрчүйт.
Бул маалыматтар Куран түшүрүлгөн доордо билиниши мүмкүн болбогон жана байкоо жасоого да мүмкүн болбогон маалыматтар. Буларды түшүнүү 20-кылымдын технологиясы менен гана мүмкүн болду.
Эми бул маалыматтарды катары менен анализ кылалы.
Спермалар жумурткага жеткенге чейин эненин денесинде жолоочулук кылышат. Бул сапарда 250 миллион спермадан болгону миңге жакыны гана жумурткага жете алат. Беш мүнөттөн соң аяктай турган жарыштын аягында жарым туз даанасындай чоңдуктагы жумуртка спермалардын бирөөсүн гана кабыл алат. Б.а. адамдын маңызы манинин баары эмес, анын кичинекей бир бөлүгү гана. Куранда бул чындык Кыямат Сүрөсүндөгү аяттарда мындайча баяндалат:
Адам «өз башымча жана жоопкерчиликсизмин» деп ойлойбу? Өзү куюлган маниден бир тамчы суу эмес беле? (Кыямат Сүрөсү, 36-37)
Көңүл бурулган болсо Куранда адамдын манинин баарынан эмес, анын ичинен алынган кичинекей бир бөлүкчөдөн пайда болгону билдирилүүдө. Бул аяттагы атайын басымдын заманбап илим тарабынан гана ачылган бир чындыкты билдириши Курандын Аллахтын сөзү экенинин далили.
 |
| Yandaki resimde rahme dökülen meni görülmektedir. Erkekten atılan 250 milyon kadar spermden çok az bir miktarı yumurtaya ulaşmayı başarır. Yumurtayı dölleyecek olansa, sağ kalmayı başaran 1000 kadar spermden sadece bir tanesidir. İnsanın bütün meniden değil, meninin içindeki çok küçük bir parçadan oluştuğu, Kuran'daki "akıtılan meniden bir damla su" tanımlaması ile haber verilmiştir. |
Мани деп аталган жана спермаларды алып жүрүүчү азыктандыруучу суюктук спермалардан гана турбайт. Тескерисинче мани бири-биринен айырмалуу суюктуктардын аралашмасынан турат. Мани – бул сперма каналдарынан, уруктук көбүкчөлөрдөн, простат безинен, сийдик каналдарына байланыштуу бөлүп чыгаруучу бездерден чыгарылган заттардын бир аралашмасы. Мани деп аталган суюктук терең анализ кылынса, бул суюктуктун лимон кислотасы, простоглодиндер, флавиндер, аскорбин кислотасы, эрготионеин (ergotionein), фруктоза, фосфорилхолин, холестерин, фосфолипиддер, фибринолизин, цинк, фосфатаз кислота, фосфаз, гиалуронидаз жана спермалар сыяктуу көптөгөн ар башка компоненттерден турат. Бул суюктуктардын сперма муктаж болгон энергияны камсыз кыла турган шекерге ээ болуу, эне жатынынын кире беришиндеги кислоталарды нейтралдаштыруу, сперма кыймылдай турган тайгалак чөйрөнү камсыздоо сыяктуу кызматтары бар.
 |
| Kuran'da erkeklik ve dişiliğin, "rahme dökülen meniden" yaratıldığı bildirilmiştir. Oysa yakın zamana kadar cinsiyetin anne hücreleri tarafından belirlendiği sanılıyordu. Kuran'da verilen bu bilgiyi bilim 20. yüzyılda keşfetmiştir. Kuran'da insanın yaratılışı ile ilgili olarak buna benzer pek çok detay asırlar öncesinden haber verilmiştir. |
Куранда мани жөнүндө сөз болуп жатканда, заманбап илим ортого койгон бул чындыкка да ишарат кылынууда жана мани «аралаш» бир суюктук катары сүрөттөлүүдө:
Шексиз, Биз адамды аралашма бир тамчы суудан жараттык. Аны сынап жатабыз. Ошондуктан аны угуучу жана көрүүчү кылдык (кулак, көз бердик). (Инсан Сүрөсү, 2)
Башка аяттарда да манинин аралашма экенине ишарат кылынып, адамдын болсо бул аралашманын «маңызынан» жаратылганына басым жасалат:
Ал – жараткан бүт нерсесин эң кооз кылган жана адамды жаратууну бир ылайдан баштаган (Зат). Кийин анын урпагын бир маңыздан, болгону бир суудан жасаган. (Сежде Сүрөсү, 7-8)
Бул жерде «маңыз» деп которулган Арапча «сулале» сөзү маңыз же болбосо бир нерсенин эң жакшы бөлүгү маанисине келет. Кайсы мааниси каралса да, «бир бүтүн нерсенин бир бөлүгү» маанисине келет. Бул абал Курандын адамдын жаратылуусун эң майда-чүйдөсүнө чейин билген Аллахтын сөзү экендигин апачык көрсөтүүдө.
Жакынкы жылдарга чейин эле адамдар наристенин жынысы эне клеткалары тарабынан аныкталат деп ойлошчу. Же болбосо, жок дегенде эне жана атадан келген клеткалар чогуу жынысты аныкташат деп кабыл алынчу. Бирок Куранда бул жөнүндө башкача бир маалымат берилген жана эркектик жана аялдыктын «жатынга куюлган маниден» жаратылаары билдирилген:
Өзү куюлган маниден бир тамчы суу эмес беле? Анан бир алак (эмбрион) болду, анан (Аллах аны) жаратты жана бир «көрктүү калып берди.» Ошентип андан эркек жана аял кылып жуп жасады. (Кыямат Сүрөсү, 37-39)
Куранда берилген бул маалыматтын тууралыгы генетика жана микробиология илимдеринин өнүгүшү менен илимий тараптан да далилденди. Жыныстын толугу менен эркектен келген сперма клеткалары тарабынан аныкталаары, аялдын болсо бул процессте эч бир ролунун жок экени аныкталды.
 |
| X kromozomu dişilik, Y kromozomu ise erkeklik özelliklerini taşır. Anne yumurtasında yalnızca dişi cinsiyeti belirleyen X kromozomu bulunur. Babadan gelen menide ise hem X hem de Y kromozomu taşıyan spermler bulunur. Dolayısıyla bebeğin cinsiyeti annenin yumurtasını dölleyen spermin X ya da Y kromozomu taşımasına bağlıdır. Yani ayette belirtildiği gibi bebeğin cinsiyetini belirleyen etken, babadan gelen menidir. Kuran'ın indirildiği asırda kesinlikle bilinemeyecek olan bu bilgi, Kuran'ın Allah sözü olduğunu kanıtlayan delillerden biridir. |
Жыныстын аныкталышындагы фактор – бул хромосомалар. Адамдын түзүлүшүн аныктаган 46 хромосомадан экөөсү жыныстык хромосома деп аталат. Бул эки хромосома эркекте ХҮ, аялда болсо ХХ деп аталат. Мунун себеби бул хромосомалардын бул тамгаларга окшош болушу. Ү хромосомасы эркектик, Х хромосомасы болсо аялдык гендерди алып жүрөт.
Бир адамдын пайда болушу эркек жана аялда жуптар абалында орун алган бул хромосомалардын бир бир даанасынын биригиши менен башталат. Аялда жумурткалоо учурунда экиге бөлүнгөн жыныстык клетканын эки бөлүгү тең Х хромосомасын алып жүрөт. Ал эми эркекте болсо экиге бөлүнгөн жыныстык клетка Х жана Ү хромосомаларын камтыган эки башка сперманы пайда кылат. Аялдагы Х хромосомасы, эгер эркектеги Х хромосомасын камтыган сперма менен бириксе, анда туула турган наристе кыз болот. Эгер Ү хромосомасын камтыган сперма менен бириксе, анда туула турган наристе эркек болот.
 |
Башкача айтканда, туула турган баланын жынысы эркектеги хромосомалардын кайсынысынын аялдын жумурткасы менен биригишинен көз-каранды.
Албетте, генетика илими пайда болгонго чейин, т.а. 20-кылымга чейин булардын эч бири белгилүү эмес болчу. Тескерисинче, көп маданиятта туула турган наристенин жынысы аялдын денеси тарабынан аныкталат деген ишеним кеңири тараган эле. Ал тургай, ушул себептен кыз төрөгөн аялдар сындалышчу.
Ал эми Куранда болсо адамдарга гендердин ачылышынан 14 кылым мурда бул батыл (негизсиз) ишенимди жокко чыгарган бир маалымат берилип, жыныстын булагынын аял эмес, эркектен келген мани экендиги билдирилген.
 |
| Anne karnındaki bebek, gelişiminin ilk aşamasında annesinin kanından beslenebilmek için rahim duvarına yapışıp tutunan bir zigot halindedir. Yukarıdaki resimde bir et parçası görünümünde olan zigot görülmektedir. Modern embriyolojinin tespit ettiği bu oluşum, Kuran'da "asılıp tutunan" anlamına gelen, deriye yapışıp kan emen sülükler için de kullanılan "alak" kelimesiyle 14 yüzyıl önceden mucizevi bir biçimde bildirilmiştir. |
Курандын адамдын пайда болушу жөнүндө берген маалыматтарын изилдөөнү улантканыбызда, дагы кээ бир абдан маанилүү илимий кереметтерге жолугабыз.
Эркектен келген сперма жана аялдагы жумуртка кошулганда, төрөлө турган наристенин алгачкы маңызы да пайда болгон болот. Биологияда «зигота» деп аталган бул жалгыз клетка эч убакыт коротпостон бөлүнүп көбөйөт жана акырындап кичинекей бир «эт бөлүкчөсү» абалына келет.
Бирок зигота мындай чоңойушун боштукта ишке ашырбайт. Жатындын капталына асылып карманат. Бутакчалары урматында топуракка жайгашкан тамырлар сыяктуу ал жерге жабышат. Мындай байланыш урматында болсо өрчүшү үчүн муктаж болгон заттарды эненин денесинен ала алат.92
Мына ушул жерде абдан маанилүү бир Курандын керемети байкалат. Аллах Куранда эне жатынына карманып, өнүгүп баштаган зигота жөнүндө сөз кылганда, «алак» сөзүн колдонууда:
Жараткан Раббиңдин аты менен оку. Ал адамды бир «алактан» жаратты. Оку, Раббиң эң улуу берешен (Зат). (Алак Сүрөсү, 1-3)
«Алак» сөзүнүн Арап тилиндеги мааниси болсо «бир жерге асылып карманган нерсе» деген мааниге келет. Ал тургай, бул сөз негизи териге жабышып, ал жерден кан соргон сүлүктөр үчүн колдонулат.
Албетте, эненин курсагында өрчүп жаткан зиготаны мындай өзгөчөлүгү менен сүрөттөгөн бир сөздүн колдонулушу Курандын ааламдардын Рабби болгон Аллахтын сөзү экенин дагы бир жолу далилдөөдө.
 |
| Anne karnında gelişimini tamamlayan bebeğin kemikleri tam olarak Kuran'da haber verildiği gibi belli bir dönem sonra kaslarla sarılmaktadır. |
Куран аяттарында кабар берилген дагы бир маанилүү маалымат болсо – бул адамдын эне жатынындагы өрчүү баскычтары. Аяттарда эне курсагында алгач сөөктөрдүн пайда болоору, андан соң булчуңдар пайда болуп, бул сөөктөрдү ороору мындайча билдирилүүдө:
Кийин ал суу тамчысын бир алак (клетка жыйындысы) кылып жараттык; анан ал алакты бир тиштем эт кылып жараттык; андан соң ал бир тиштем этти сөөк кылып жараттык; ошентип сөөктөргө эт кийгиздик; андан соң башка бир келбетте аны жасадык. Жаратуучулардын эң сонуну болгон Аллах кандай Улук. (Мүминун Сүрөсү, 14)
Эне курсагындагы өрчүүнү изилдеген илим тармагы – бул эмбриология. Жана эмбриология тармагында жакынкы убакка чейин сөөктөр менен булчуңдар бирге пайда болуп, өрчүйт деп кабыл алынып келген эле. Бирок өнүккөн технология урматында жасалган тереңирээк микроскопиялык изилдөөлөр Куранда билдирилгендердин толугу менен туура экенин аныктады.
Бул микроскопиялык изилдөөлөр эне курсагында толугу менен аяттарда сүрөттөлгөндөй бир өрчүүнүн ишке ашаарын көрсөтүүдө. Алгач эмбриондогу тарамыш кыртышы сөөккө айланат. Андан соң болсо булчуң клеткалары сөөктөрдүн айланасындагы кыртыштан тандалып, топтолот жана бул сөөктөрдү оройт.
Бул абал Developing Human (Өрчүүчү адам) аттуу илимий бир эмгекте мындайча сүрөттөлгөн:
6-жумада тарамышташуунун уландысы катары алгачкы сөөктөшүү акырек сөөгүндө пайда болот. 7-жуманын аягында узун сөөктөрдө да сөөктөшүү башталган болот. Сөөктөр пайда болуусун улантып жатканда, булчуң клеткалары сөөктү курчаган кыртыштан тандалып булчуң жыйындысын пайда кылат. Булчуң кыртышы ушундайча сөөктүн айланасында алдыңкы жана арткы булчуң топторуна бөлүнөт.
Кыскача айтканда, Куранда сүрөттөлгөн өрчүү баскычтары заманбап эмбриологиянын табылгаларына толук дал келет.
 |  |
| İnsanın anne karnındaki gelişiminin pek çok aşaması Kuran'da haber verilmiştir. Müminun Suresi'nin 14. ayetinde bildirildiği gibi anne karnındaki embriyonun ilk aşama olarak kıkırdak dokusu kemikleşir. Ve daha sonra bu kemikler kas hücreleri tarafından sarılmaya başlanır. Allah bu gelişimi Kuran'da, "... daha sonra o çiğnem et parçasını kemik olarak yarattık; böylece kemiklere de et giydirdik..." ifadesiyle en açık şekilde tarif etmiştir. | |
Куранда адамдын эне курсагында үч баскычтуу бир жаратылуу менен жаратылганы билдирилүүдө:
... Силерди энелериңердин курсактарында, үч караңгылык ичинде, бир жаратылыштан соң (башка бир) жаратылышка (айлантып) жаратууда. Мына Раббиңер болгон Аллах ушул, мүлк Ага тиешелүү. Андан башка кудай (илах) жок. Ушуга карабастан, кантип бурулуп кетүүдөсүңөр? (Зүмер Сүрөсү, 6)
 |  |  |
| Zümer Suresi'nin 6. ayetinde insanın anne karnında, birinden diğerine farklılaşan üç ayrı bölgede meydana geldiğine işaret edilmektedir. Gerçekten de bugün modern embriyoloji bilimi, bebeğin anne karnındaki embriyolojik gelişiminin üç farklı bölgede gerçekleştiğini ortaya koymuştur. | ||
a) Курсак тосмосунун караңгылыгы
б) Жатын тосмосунун караңгылыгы
в) Амниотикалык мембрана (тондун) караңгылыгы.
Байкалгандай, учурда заманбап биология наристенин эмбриологиялык өнүгүшүнүн жогорудагы аятта билдирилгендей үч ар башка караңгы аймакта ишке ашаарын ортого койгон. Мындан тышкары, эмбриология тармагындагы өнүгүүлөр бул аймактардын да үчтөн катмардан тураарын көрсөткөн.
Курсак тосмосу үч катмардан турат: тышкы булчуң катмарлары, ички булчуң катмарлары, кайчылаш булчуңдар.
Ошол сыяктуу жатын тосмосу да үч катмардан турат: эпиметрия, миометрия жана эндометрия.
Ошондой эле, эмбрионду курчаган тон да үч катмардан турат: амнион (жатында түйүлдүктү орогон эң ички кабыкча- amnion), хорион (ортоңку амнион кабыкчасы- chorion) жана децидуалдык кабыкча (сырткы амнион кабыкчасы- decidua).
Мындан тышкары, аятта адамдын эне курсагында бири-биринен айырмалуу үч башка баскычта өрчүшүнө ишарат кылынууда.
Чынында эле учурда заманбап биология наристенин эне курсагындагы эмбриологиялык өрчүшүнүн үч баскычта ишке ашаарын да аныктаган. Учурда медицина факультеттеринде окуу китеби катары окутулган бардык эмбриология китептеринде бул маалымат эң негизги маалыматтар арасында орун алат. Мисалы, эмбриология жөнүндөгү негизги китептердин бири болгон Basic Human Embryology (Адам эмбриологиясынын негиздери) аттуу китепте бул чындык мындайча айтылат:
Жатындагы жашоо 3 БАСКЫЧТАН турат; преэмбрионалдык (алгачкы 2,5 жума), эмбрионалдык (8-жуманын аягына чейин) жана феталдык (8-жумадан төрөлгөнгө чейин).
Бул баскычтар наристенин ар башка өрчүү баскычтарын камтыйт. Бул үч өрчүү баскычынын негизги өзгөчөлүктөрү кыскача төмөнкүдөй:
Бул алгачкы баскычта зигота бөлүнүп көбөйөт, бир клетка жыйындысы абалына келген соң өзүн жатын капталына көмөт. Клеткалар көбөйүшүн улантып жатып, 3 катмар абалында уюшулушат.
 |
Экинчи баскыч жалпысынан 5,5 жума уланат жана бул учурда жандык «эмбрион» деп аталат. Бул баскычта клетка катмарларынан дененин негизги орган жана системалары пайда болот.
Бул баскычка кирилгенде, эмбрион эми «түйүлдүк» (плод) деп аталат. Бул период кош бойлуулуктун 8-жумасынан башталат жана наристе төрөлгөнгө чейин уланат. Мурдакы баскычтан айырмасы – бул түйүлдүктүн жүзү, колдору жана буттары пайда болуп белгилүү, адамдын сырткы көрүнүшүнө ээ бир жандык болушу. Бул периоддун башында бою 3 см болгонуна карабастан, бардык органдары пайда болгон болот. Бул период 30 жумадай уланат жана өрчүү төрөлүү жумасына чейин уланат.
Эне жатынындагы өрчүү жөнүндөгү бул маалыматтар заманбап технологиялык аспаптар менен жасалган байкоолор урматында гана алына алды. Бирок байкалгандай, бул маалыматтарга да, башка дагы көптөгөн илимий чындык сыяктуу, кереметтүү абалда Куран аяттарында көңүл бурулган. Адамзат медицина темаларында эч кандай терең маалыматка ээ болбогон бир доордо Куранда мынчалык терең жана туура маалыматтардын берилген болушу – албетте, Курандын Аллахтын сөзү экенинин апачык бир далили. (Тереңирээк маалымат үчүн караңыз. Harun Yahya, İnsanın Yaratılış Mucizesi (Адамдын жаратылуу керемети), Araştırma Yayıncılık)
Ал каапырлар билишпейби, (башында) асмандар менен жер бири-бирине жабышкан (бириккен) болчу, Биз аларды бөлдүк жана бүт жандыктарды суудан жараттык. Дагы эле алар ишенишпейби (ыйман келтиришпейби)? (Анбия Сүрөсү, 30)
Жана адамды бир суудан жаратып, аны тек-назил жана куда-сөөк кылып койгон Зат. Сенин Раббиң Кудуреттүү. (Фуркан Сүрөсү, 54)
Жандуулардын жана адамдын жаратылуусу жөнүндөгү аяттарды караганыбызда бул жаратылуулардын кереметтүү болгонун апачык көрөбүз. Мындай кереметтүү жаратылуу формаларынын бири – бул жандуулардын суудан жаратылышы. Көптөгөн аятта апачык айтылган бул маалыматка адамдардын жете алышы болсо кылымдардан соң микроскоптун табылышы менен гана мүмкүн болгон.
Учурда эң негизги энциклопедияларда «суу – жандуу нерсенин эң чоң элементи. Жандуу организмдердин салмагынын 50-90%ы суу» деген сүйлөмдөр орун алууда. Мындан тышкары, бардык биология китептеринде сөз болгон стандарттуу бир жаныбар клеткасынын цитоплазмасы (клетканын негизги заты) да 80% суудан турат. Цитоплазманын анализ кылынып, илимий булактарга жазылышы Курандын түшүрүлүшүнөн бир топ кылымдардан соң ишке ашкан. Ошондуктан, учурда илим дүйнөсү кабыл алган бул чындыктын Куран түшүрүлгөн доордо билиниши, албетте, мүмкүн эмес эле. Бирок ошого карабастан адамдардын ачылыш жасашынан 14 кылым мурда Куранда бул маалыматка көңүл бурулган.
 |
| Bilinen bütün hayat formları yaşamak için suya ihtiyaç duyarlar. Bu yüzden hayvanlar kurak bölgelerde, metabolizmalarını su kaybından koruyan, suyun kullanımından maksimum fayda sağlayan mekanizmalara sahip olarak yaratılmışlardır. Eğer vücutta çeşitli sebeplerle su kaybı oluşur ve bu eksiklik giderilmezse birkaç gün içinde ölüm olur. 17. yüzyılın ünlü bilim adamı Jan Baptista van Helmont da, 1640 yıllarında suyun bitkinin gelişimi için topraktaki en önemli unsur olduğunu keşfetmiştir. |
 |
Аллах Куранда адамдын жаратылуусунун кереметтүү бир формада болгонун билдирет. Алгачкы адам Аллахтын ылайды калыпка салып, адам денеси абалына келтириши жана андан соң бул денеге рух үйлөшү менен жаратылган:
Раббиң периштелерге: «Чынында Мен ылайдан бир адам жаратам» деп айткан эле. «Ага бир калып берип, ага Рухумдан үйлөгөнүмдө силер ал үчүн ылдам сажда кылгыла.» (Сад Сүрөсү, 71-72)
Эм алардан сурачы: аларды жаратуу кыйыныраакпы, же Биздин жараткандарыбыздыбы? Чынында Биз аларды жабышчаак бир ылайдан жараттык. (Саффат Сүрөсү, 11)
Учурда адамдын кыртыштары изилденгенде, жер бетинде болгон көптөгөн элементтин адамдын кыртыштарында да бар экени көрүлөт. Жандуу кыртыштардын 95%ы көмүртек (С), суутек (Н), кычкылтек (О), натрий (N), фосфор (P) жана сульфит аралашмасынан (S) турат жана жандуу кыртыштарда жалпысынан 26 элемент бар. Курандын башка бир аятында мындайча буюрулууда:
Ант болсун, Биз адамды сүзүлгөн бир ылайдан жараттык. (Мүминун Сүрөсү, 12)
Аятта «сүзүлгөн» деп которулган «сулале» сөзү «өкүл мисал, маңыз, негиз» сыяктуу маанилерге келет. Байкалгандай, Куранда 14 кылым мурда билдирилгендер заманбап илимдин айткандарын –адамдын жаратылуусундагы материал менен топурак өзүнө камтыган негизги элементтердин бир экенин- тастыктоодо.
 |
| DNA molekülü 4 farklı nükleotidin farklı sıralamalarla art arda gelerek dizilmesinden oluşur. Bu moleküllerin sıralamaları canlıların kullanacağı tüm proteinlerin yapısıyla ilgili bilgileri oluşturur. Proteinler bu bilgileri kullanarak tek başlarına ya da kompleks formlarda birçok hücresel faaliyet gerçekleştirirler. |
(Аллах) Аны эмнеден жаратты? Бир тамчы суудан жаратып, аны «бир эсеп-өлчөм менен калыпка салды.» Кийин ага жолду жеңилдештирди. (Абаса Сүрөсү, 18-20)
Бул аятта «бир эсеп-өлчөм менен калыпка салды» деп которулган «каддере» сөзү Арап тилинде «кадере» этиш уңгусунан чыгууда жана «жөнгө салуу, ченеп бычуу, пландоо, программалоо, келечекти көрүү, Аллахтын бир нерсени (тагдырда) жазышы» маанилерине келүүдө.
Белгилүү болгондой, атанын сперма клеткасы эненин жумуртка клеткасын уруктаганда төрөлө турган наристенин бардык генетикалык өзгөчөлүктөрүн аныктоо үчүн атанын жана эненин гендери биригет. Бул миңдеген гендин ар биринин өзүнчө бир функциясы бар. Чач жана көздүн өңүн, боюнун узундугун, бетинин формасын, скелет түзүлүшүн; ички органдардагы, мээ, нервдер жана булчуңдардагы сансыз детальдарды гендер аныктайт. Бардык физикалык өзгөчөлүктөрдөн тышкары, клеткаларда жана денеде ишке ашкан миңдеген ар кандай окуя жана системанын башкарылышы да гендерде жазылган. Мисалы, адамдын кан басымынын төмөн, жогору же нормада болушу да гендердеги маалыматтардан көз-каранды.
Сперма менен жумуртка кошулганда, пайда болгон алгачкы клетка менен бирге адамдын жашоосунун аягына чейин ар бир клеткасында кодун алып жүрө турган ДНК молекуласынын да алгачкы копиясы пайда болгон болот. ДНК – бул клетканын ядросунда абдан аяр корголгон абдан чоң бир молекула жана бул молекула жогоруда айтылган гендерди өзүнө камтыган, адам денесинин бир маалымат базасы. Урукталган жумуртка деп атаган алгачкы клеткабыз мындан соң ДНКдагы жазылуу программага жараша көбөйөт жана бир адамга айлануу үчүн денедеги кыртыштарды, органдарды түзүп баштайт. Мына ушул комплекстүү түзүлүштүн координациясы ДНК молекуласы –көмүртек, фосфор, азот, суутек жана кычкылтек сыяктуу атомдордон турган бир молекула- тарабынан камсыздалат.
ДНКдагы жазылуу маалыматтын көлөмү болсо илимпоздорду абдан таң калтырган көлөмгө ээ. Адамдын жалгыз бир ДНК молекуласында толук бир миллион энциклопедия барагын же болбосо болжол менен 1000 китепти толтура турган көлөмдөгү маалымат бар. Башкача айтканда, ар бир клетканын ядросунда адамдын денесинин функцияларын башкарууга жарай турган бир миллион беттик бир энциклопедияга бата турган көлөмдөгү маалымат коддолгон. Бир салыштыруу жасасак, дүйнөнүн эң ири энциклопедияларынын бири болгон 23 томдук Encyclopedia Britannica'нын да жалпы 25 миң бети гана бар. Микроскопиялык клетканын ичиндеги андан бир топ кичинекей бир ядродогу бир молекулада миллиондогон маалымат камтыган дүйнөнүн эң чоң энциклопедиясынан 40 эсе чоң бир маалымат кампасы сакталуу турат. Бул болсо болжол менен 1000 томдук, дүйнөдө башка теңдеши жок, абдан чоң бир энциклопедия дегенди билдирет.
ДНКнын түзүлүшүнүн 1953-жылы Фрэнсис Крик (Francis Crick) тарабынан ачылганын эске алсак, эмбриологдор 19-кылымдын аягына чейин талаша албаган «генетикалык пландоо» түшүнүгүнө Куранда 1400 жыл мурдатан ишарат кылынышы – албетте, Курандын Аллахтын сөзү экендигинин далилдеринен. (Тереңирээк маалымат үчүн караңыз. Harun Yahya, DNA'daki Yaratılış Mucizesi (ДНКдагы жаратылуу керемети), Araştırma Yayıncılık)
Менструация убагы – бул уруктанбаган жумуртка денеден чыгарылган период. Уруктануу ишке ашпагандыктан, мурда даярданган жатын кабы керилип, капиллярлардын үзүлүшү натыйжасында жумуртка сыртка чыгарылат. Бул периоддон соң дене бардык бул процесстерди кайрадан жасоо үчүн даярданып баштайт.
Бул баскычтардын баары белгилүү бир период бою бардык аялдарда тынымсыз кайталанат. Ай сайын жаңы жумуртка клеткалары пайда болот. Бир эле гормондор бирдей периоддордо кайра кайра чыгарылат, аялдын денеси уруктануу болчудай болуп даярданат. Бирок акыркы баскычта сперманын болушуна же болбошуна жараша денедеги даярдыктардын багыты өзгөрөт.
Бул периоддо аялдын жатын боштугунда кандай өзгөрүүлөр болоорун аныктоо болсо бир анатомист же гинеколог жасаган изилдөөлөр менен гана мүмкүн болот. Илимпоздор жакында гана ачкан мындай өзгөрүүлөргө кереметтүү абалда Рад Сүрөсүнүн 8-аятында көңүл бурулган:
Аллах ар бир ургаачынын эмнеге кош бойлуу экенин жана жатындарынын эмнени кемитип, эмнени кошконун билет. Анын Кабатында бүт нерсе бир өлчөө-эсеп менен. (Рад Сүрөсү, 8)
Менструация убагынын башталышында жатын кабындагы эндометрия катмары 0,5 мм калыңдыкта. Энелик клеткалар тарабынан чыгарылган гормондордун таасири менен бул катмар чоңойот жана 5-6 мм калыңдыкка жетет. Уруктануу болбогондо болсо катмар талкаланат. Жогорудагы аятта көрүлгөндөй, жатын кабында ай сайын кайталануучу мындай көбөйүү жана азайууларга да Куранда көңүл бурулган.
 |
Кыйрап калгыр адам, канчалык нашүгүр. (Аллах) Аны эмнеден жаратты? Бир тамчы суудан жаратып, аны «бир эсеп-өлчөм менен калыпка салды.» Кийин ага жолду жеңилдештирди. (Абаса Сүрөсү, 17-20)
Эне курсагындагы баланын «түйүлдүк» абалы алтынчы айдын аягында толук калыптанат. Андан соң жатын инкубация периодуна кирет. Наристенин бардык дене органдары жана системалары ушул мөөнөт ичинде өнүккөн болот жана жатын түйүлдүктүн чоңойушу үчүн азык берип, бул чоңойууну ылдамдатат. Бул процесс түйүлдүк эненин жатынынан чыккан төрөт кезине чейин уланат.
Кадимки учурда төрөт каналы абдан тар жана түйүлдүктүн ал жерден өтүшү абдан оор. Бирок төрөт учурунда эненин денесинде ар кандай физиологиялык өзгөрүүлөр болот. Мындай өзгөрүүлөр түйүлдүктүн төрөт каналында оңой кыймылдашын камсыздайт. Мындай өзгөрүүлөрдүн кээ бирлери төмөнкүлөр: жамбаш сөөктөрдөгү байламталардын төрөт каналын кеңейтүү үчүн чоюлушу, каналдын андан да кеңейиши үчүн булчуңдардын жумшарышы, түйүлдүктүн айланасындагы амниотикалык суюктуктун каналды майлашы.99 Илимий бир булакта төрөттөн мурдакы мындай өзгөрүү мындайча сүрөттөлөт:
Жаңы бир дүйнөгө кадам таштай турган түйүлдүк үчүн бардык даярдыктар бүткөндө, амниотикалык суюктук да төрөт үчүн жаңы аракеттерди баштайт. Жатындын оозун кеңейте турган суу чөйчөкчөлөрү түзгөн амниотикалык суюктук мунун урматында жатынды наристе өтө турган чоңдукка жеткирет. Бул чөйчөкчөлөр ошол эле учурда түйүлдүктүн төрөт учурунда жатында кысылып калышына да тоскоол болот. Мындан тышкары, төрөт башталганда чөйчөкчөлөр тешилип, ичинде суюктуктар акканда болсо түйүлдүк жүрө турган жол тайгалак болуп калат жана тазаланат (стерилизацияланат). Натыйжада төрөт бир тараптан бейпил, оңой, экинчи тараптан болсо микроптордон табигый жол менен тазаланган абалда ишке ашат.
Байкалгандай, Куранда бул процесске «Кийин ага жолду жеңилдештирди» (Абаса Сүрөсү, 20) аяты аркылуу апачык ишарат кылынууда. 1400 жыл мурда Аллах билдирген мындай физиологиялык өзгөрүүлөрдү аныктоо болсо учурда көптөгөн технологиялык аппараттар урматында гана мүмкүн болду.
 |
| Anne karnındaki bebeğin organlarının oluşumu hakkındaki çok yakın bir dönemde edinilen bilgiler Kuran ayetlerinde verilen bilgiler ile birebir uyum içindedir. |
Аллах силерди энелериңердин курсагынан эчтеке билбеген абалда чыгарды жана шүгүр кылаарсыңар деп угуу, көрүү (сезүү органдарын) жана көңүлдөр берди. (Нахл Сүрөсү, 78)
Айткын: «Ойлонуп көрдүңөрбү, эгер Аллах силердин угууңарды жана көрүүңөрдү (кулак жана көзүңөрдү) алып койсо жана жүрөктөрүңөрдү мөөрлөсө, аларды силерге Аллахтан башка бере ала турган кудай барбы?... (Энъам Сүрөсү, 46)
Шексиз, Биз адамды аралашма бир тамчы суудан жараттык. Аны сынап жатабыз. Ошондуктан аны угуучу жана көрүүчү кылдык (кулак, көз бердик). (Инсан Сүрөсү, 2)
Бул аяттарда Аллах адамдарга тартуулаган бир катар сезүү органдары жөнүндө сөз болууда. Көңүл бурулган болсо, Куранда бул сезүү органдары жөнүндө дайыма белгилүү бир катарда сөз болууда: угуу, көрүү, сезүү жана түшүнүү.
Эмбриолог Др. Кейт Мур (Keith Moore) Journal of Islamic Medical Association'да жарыкка чыккан бир макаласында эмбриондун өрчүү баскычында ички кулактардын алгачкы абалы аныкталган соң көздүн пайда болуп баштаганын айткан. Сезүү жана түшүнүү борбору болгон мээнин болсо кулак жана көздөн соң өрчүп баштаганын айтууда.
Эне курсагындагы бала түйүлдүк учурунда, кош бойлуулуктун жыйырма экинчи күнү сыяктуу эрте бир учурда кулактар өрчүйт жана кош бойлуулуктун төртүнчү айында кулак толук иштей турган абалга келет. Түйүлдүк мындан соң эненин курсагындагы үндөрдү уга алат. Ошондуктан жаңы төрөлгөн бир бала үчүн угуу сезими башка жашоо функцияларынан мурда пайда болот. Куран аяттарындагы сезүү органдарынын катары бул жагынан терең мааниге ээ.
Силер үчүн жаныбарларда да албетте насааттар бар, силерге алардын курсактарындагы ферс (жарым сиңген азыктар) менен кандын арасынан, ичкендердин тамагынан оңой гана өтүүчү таптаза бир сүт ичирүүдөбүз. (Нахл сүрөсү, 66)
Дененин азыктанышын камсыздаган негизги заттар тамак сиңирүү системасындагы химиялык айлануулар натыйжасында пайда болот. Сиңирилген мындай азык заттар кийинчерээк ичеги аркылуу кан айлануу системасына өтүшөт. Кан айлануу урматында тиешелүү органдарга жеткирилишет.
Sütün Fizyolojik Oluşumu |
| Aşağıdaki tabloda mide kanalından gelen yarı sindirilmiş besinlerle damarlardan gelen kanın birleşerek vücuda dağılımı görülmektedir. Bu karışımın bir kısmı kaslara ve diğer vücut dokularına dağılırken, bir kısmı da süt olarak salgılanmak üzere süt bezlerine ulaşmaktadır. |
 |
Сүт бездери да башка дене кыртыштары сыяктуу кан аркылуу аларга алып келинген сиңирилген азыктар менен азыктанышат. Ошондуктан кан тамактардан келген азыктардын топтолуп жеткирилишинде абдан маанилүү ролго ээ. Сүт болсо бардык мындай баскычтардан соң сүт бездери тарабынан чыгарылат жана сиңирилген азыктын кан аркылуу алып келиниши натыйжасында пайда болгон үчүн азыктык баалуулугу болушунча жогору. Адамдар жаныбардын курсагындагы жарым сиңирилген азыкты да, жаныбардын канын да түздөн-түз жей алышпайт. Буларды түздөн-түз жеп-ичүү олуттуу ууланууга, ал тургай өлүмгө да себеп болушу мүмкүн. Бирок Аллах Өзү жараткан абдан комплекстүү биологиялык системалар урматында бул суюктуктардын ичинен таза жана пайдалуу бир азыкты адамдарга тартуулоодо. Натыйжада адамдар түздөн-түз азыктана албаган кан жана жарым сиңирилген азыктан ичүүгө мүмкүн болгон, азыктандыруучу сүт өндүрүлгөн болот.
Байкалгандай, Нахл Сүрөсүнүн 66-аятында сүттүн биологиялык пайда болушунун сүрөттөлүшү учурда илим ортого койгон маалыматтарга абдан дал келет. Сүт эмүүчүлөрдүн тамак сиңирүү системасына байланыштуу адистикти талап кылган мындай бир маалыматтын Куран түшүрүлгөн доордо адамдар тарабынан билинишинин мүмкүн эмес экени болсо апачык.
 |
| De ki: "Sizi göklerden ve yerden rızıklandıran kim?" De ki: " Allah, gerçekten ya biz, ya da siz herhalde bir hidayet üzerindeyiz veya apaçık bir sapıklıkta." |
 |
Биз адамга эне жана атасын (аларга жакшы мамиле кылууну) насаат кылдык. Энеси аны абдан кыйынчылык менен (курсагында) көтөрүп жүргөн. Анын (сүттөн) чыгышы эки жыл ичинде (болот). «Мага да, эне жана атаңа да шүгүр кыл, Мага гана кайтасыңар.» (Локман Сүрөсү, 14)
Эненин сүтү – бул наристенин азык муктаждыктарын кемчиликсиз камсыздоо жана наристени ыктымалдуу инфекциялардан коргоо үчүн Аллах жараткан теңдешсиз бир аралашма. Эне сүтүндөгү азыктык заттардын тең салмактуулугу эң идеалдуу өлчөмдөрдө жана наристенин али жетиле элек дене системалары үчүн эң сонун формада. Ал камтыган азыктардын наристе үчүн идеалдуу өлчөмдөрдө болушу себебинен «кереметтүү аралашма» деп атоого боло турган эне сүтү наристенин мээ клеткаларынын чоңойушун камсыз кылуучу жана нерв системасынын өрчүшүн ылдамдатуучу азыктарга абдан бай. Учурдун эң акыркы технологиясы менен даярдалган жасалма наристе азыктары да бул кереметтүү азыкка жете албай келүүдө.
Изилдөөлөр жыйынтыгында эне сүтүнүн наристеге болгон пайдаларына күн сайын жаңылары кошулууда. Мисалы, эне сүтү менен эмизилген наристелердин өзгөчө дем алуу жана тамак сиңирүү каналынын инфекциялардан корголоору аныкталган. Себеби эне сүтүндөгү антителолор инфекциядан түздөн-түз калканыч болушат. Эне сүтүнүн башка инфекцияга каршы өзгөчөлүктөрү болсо – бул «нормалдуу флора» деп аталган «жакшы» бактерияларга достой «мамиле кылып», зыяндуу бактериялар, вирустар же паразиттердин жашашына болсо тоскоол болушу. Мындан тышкары, эне сүтүндө жугуштуу ооруларга карата иммундук системаны жөнгө салган жана жакшы иштешин камсыздаган факторлор да аныкталган.
Эне сүтү наристе эң оңой сиңире ала турган азык. Азыктарга абдан бай болгонуна карабастан, наристелердин назик системаларына ылайыктуу болуп сиңиши оңой. Натыйжада наристе азыктарды сиңирүүгө азыраак энергия короткондуктан, энергиясын дененин башка кыймыл-аракеттерине, чоңойууга жана органдарынын өнүгүшүнө каржаган болот.
Эрте төрөгөн энелердин сүтүндө кереметтүү абалда наристенин муктаждыгына ылайык көбүрөөк май, протеин, натрий, хлорид жана темир болот. Өз энелеринин сүтү менен азыктанган эрте төрөлгөн (недоношенный) наристелерде көз функцияларынын жакшыраак өнүгүшү, мээ тесттеринде ийгиликтүүрөөк болуу сыяктуу көптөгөн артыкчылыктар аныкталган.
Эне сүтүнүн жаңы төрөлгөн наристелердин өнүгүшүндөгү маанилеринин бири – бул омега-3 май кислоталарын камтышы. Омега-3 май кислоталары адамдын мээси жана көз торчосунун маанилүү бир компоненти болгондуктан, өзгөчө жаңы төрөлгөн наристелер үчүн мааниси чоң. Омега-3 өзгөчө кош бойлуулук периоду боюнча жана наристелик периоддун баштарында мээ жана нервдердин жетиштүү өрчүшү үчүн да абдан маанилүү. Эне сүтү болсо табигый жана кемчиликсиз бир омега-3 кампасы болгондуктан, илимпоздор эне сүтүнүн маанисине өзгөчө басым жасашууда.
Мындан тышкары, Бристол (Bristol) университетинин илимпоздору жасаган изилдөөлөрдө эне сүтү менен тамактануунун узун мөөнөттүү пайдалары арасында кан басымына оң таасири бар экени жана натыйжада жүрөк кризиси рисктеринин азайаары аныкталган. Изилдөөнү жасаган топ эне сүтүнүн коргоочу өзгөчөлүгү анын курамы менен байланыштуу дешет. Circulation аттуу медицина журналында жарык көргөн изилдөө жыйынтыктары боюнча, эне сүтү менен азыктанган наристелердин жүрөк ооруларына чалдыгуу риски төмөнүрөөк. Эне сүтүндө кан-тамырдын катуулугуна тоскоол болуучу май кислоталарынын болушу себебинен эне сүтү менен азыктанган наристелер азыраак натрий алышкандыктан жана ашыкча салмак топтошпогондуктан, эне сүтүнүн жүрөк ооруларынын рискин азайтаары аныкталган.
Мындан тышкары, АКШдагы Цинциннати (Cincinnati) университетине караштуу балдар ооруканасынын кызматкери Лиза Мартин (Lisa Martin) башчылык кылган топ эне сүтүндө көп санда «адипонектина» аттуу протеин гормонун табышты. Канда көп санда адипонектинанын болушу жүрөк кризиси рискинин төмөндөшү менен байланыштуу деп айтылат. Толук (ашыкча салмактуу) жана жүрөк кризиси жогору болгон адамдарда болсо кандагы адипонектинанын саны аз. Ошондуктан эне сүтү менен азыктанган наристелердин келечекте толук (ашыкча салмактуу) болуу рискинин ушул гормондун негизинде азайаары аныкталды. Мындан тышкары, эне сүтүндө лептина деп аталган жана май метаболизмасында абдан маанилүү бир рол ойногон дагы бир гормондун бар экени аныкталган. Илимпоздордун ою боюнча, лептина денедеги май жөнүндө мээге жөнөтүлгөн бир сигнал. Ошондуктан Др. Мартиндин түшүндүрмөлөрү боюнча наристе кезинде эне сүтү аркылуу алынган бул гормондор келечекте ашыкча салмактуулук (семирүү), 2-тип шекер оорусу, инсулинге резустуулук жана жүрөк оорусу сыяктуу оорулардын рискин төмөндөтүүдө.
 |
Эне сүтү жөнүндөгү чындыктар булар менен эле чектелбейт. Эне сүтүнүн балага пайдалары наристенин чоңойушуна жараша өзгөрөт жана наристенин кайсы жашта кандай азыкка муктаждыгы болсо, сүттүн ичиндеги компоненттери да жашына жараша өзгөрүп турат. Идеалдуу температурада дайыма даяр турган эне сүтү ичиндеги шекер жана май менен мээнин өрчүшүндө да маанилүү бир рол ойнойт. Ошондой эле, сүттүн ичиндеги кальций сыяктуу элементтер наристенин сөөктөрүнүн өрчүшүндө чоң мааниге ээ.
Бул кереметтүү аралашма сүт деп аталса да, негизи эне сүтүнүн 90%ы суудан турат. Бул дагы абдан маанилүү бир өзгөчөлүк. Себеби наристелер азык менен бирге суюктук катары сууга да муктаж болушат. Эне сүтүнөн тышкары ичиле турган суу же башка суюктуктар толугу менен гигиеналык таза болбошу мүмкүн. Ал эми 90%ы суу болгон эне сүтү аркылуу наристенин суу муктаждыгы да эң гигиеналык негизде камсыздалууда.
 |
Илимий изилдөөлөр эне сүтүн эмген наристелердин мээсинин өрчүшүнүн эне сүтүн эмбеген наристелерге салыштырмалуу жакшыраак экенин көрсөтүүдө. Кентукки (Kentucky) университетинин адистеринен Жейм Андерсондун (Jame Anderson) эне сүтү менен азыктанган балдар менен бутылка менен азыктангандар арасында салыштыруу жасаган изилдөөсү натыйжасында «эне сүтү менен тамактанган балдардын IQ'ларынын бутылка менен тамактанган балдардыкына салыштырмалуу 5 баллга жогору экени» аныкталган. Бул изилдөө жыйынтыгында наристенин мээсинин эне сүтү менен өнүгүшүнүн 6 айга чейин болушу мүмкүн экени, 8 жумадан аз эне сүтүн эмген балдарда болсо эне сүтүнүн мээге пайда бербеши да аныкталган.
Жүргүзүлгөн изилдөөлөр натыйжасында ал жөнүндө жүздөгөн макала жазылган эне сүтүнүн эң аягында наристелерди рактан коргоору далилденген, бирок мунун механизми али толук түшүнүлө элек. Изилдөөчүлөр лабораторияда чоңойтулган рак клеткаларын эне сүтүнүн өлтүрөөрүнүн далилдениши менен чоң бир потенциалдын аныкталганын айтышкан. Швецияда Лунд (Lund) университетинде доктор жана иммунолог катары эмгектенген Катарина Свенборг (Catharina Svanborg) эне сүтүндөгү мындай кереметтүү сырларды ачкан топто бар эле. Лунд университетиндеги бул топ кадимки эне сүтүнүн рактын ар кандай түрүнөн бир калканыч экенине кереметтүү бир ачылыш деп баа берген.
Алгач жаңы төрөлгөн наристелерден алган ичеги-ыйлаакча кабыкчасы клеткаларын эне сүтү менен чайкаган изилдөөчүлөр натыйжада Pnemococcus бактериясы тарабынан пайда кылынган жана пневмония деп аталган ооруну эне сүтүнүн абдан жакшы токтотконун көрүшкөн. Мындан тышкары, эне сүтү менен азыктанган наристелер бутылка менен азыктангандарга караганда угуу проблемасына да азыраак кабылышкан жана дем алуу системасы инфекцияларына аз чалдыгышкан эле. Көпкө уланган изилдөөлөр натыйжасында эне сүтүнүн рактан да бир калканыч экенин көрүштү. (Балалык кезде кездешүүчү лимфа рагы рискинин бутылка менен тамактанган балдарда тогуз эсе көп экенин көрсөткөн соң, ушундай эле жыйынтыктын башка рак түрлөрүнө да тиешелүү экенин байкашкан). Алынган жыйынтык боюнча, эне сүтү рагы бар клеткалардын ордун толук аныктап, андан соң аларды өлтүрөт. Рагы бар клеткалардын ордун аныктап өлтүргөн нерсе болсо – бул эне сүтүндө көп санда кездешүүчү альфа-лак (alphalactalbumin) деп аталган зат. Альфа-лак сүттүн ичиндеги лактоза шекеринин өндүрүлүшүнө жардам берген бир протеин тарабынан жасалууда.
Эне сүтү менен байланыштуу дагы бир кереметтүү өзгөчөлүк болсо – бул наристенин эне сүтү менен 2 жыл бою азыктанышынын абдан пайдалуу экендиги. Илим жаңы гана аныктаган бул маанилүү маалыматты Аллах бизге Куранда «Толук эмизүүнү каалаган энелер балдарын толук эки жыл эмизишет...» (Бакара Сүрөсү, 233) аяты менен 14 кылым мурда билдирген.
Коргоого, тамактанууга муктаж болуп төрөлгөн наристе үчүн эне ага эң идеалдуу азык болгон эне сүтүн, денесинде өзү чечим кабыл алып чыгарбаган сыяктуу эле, сүттүн өзгөрүп туруучу азык баалуулуктарын да, албетте эне өзү аныктабайт. Ар бир жандыктын муктаждыгын билген жана аларга ырыскы тартуулаган Улуу Аллах эне сүтүн эненин денесинде наристе үчүн жаратууда.
91. Acar Baltaş, Zuhal Baltaş, Stres ve Başa Çıkma Yolları, Remzi Kitabevi, 15. basım, s. 169.
92. Keith L. Moore, E. Marshall Johnson, T. V. N. Persaud, Gerald C. Goeringer, Abdul-Majeed A. Zindani, Mustafa A. Ahmed, Human Development as Described in the Qur'an and Sunnah, Commission on Scientific Signs of the Qur'an and Sunnah, Makkah, 1992, s. 36.
93. Keith L. Moore, Developing Human, 6. baskı, 1998.
94. http://anatomy.med.unsw.edu.au/cbl/embryo/Notes/git4.htm
95. http://virtual.yosemite.cc.ca.us/uyeshiros/AP50/Repro.htm
96. Dr. Mazhar U. Kazi, 130 Evident Miracles in the Qur'an, Crescent Publishing House, New York, ABD, 1998, s. 84.
97. Williams P., Basic Human Embryology, 3. baskı, 1984, s. 64.
98. http://www.ldeo.columbia.edu/dees/ees/life/lectures/lect21.html
99. Dr. Mazhar U. Kazi, 130 Evident Miracles in the Qur'an, Crescent Publishing House, New York, ABD, 1998, ss. 96-97.
100. Laurence Pernoud, J'attends un enfant, Pierre Horay, Paris, 1995, s. 138.
101. Dr. Mazhar U. Kazi, 130 Evident Miracles in the Qur'an, Crescent Publishing House, New York, ABD, 1998, ss. 78-79.
102. http://www.uuhsc.utah.edu/healthinfo/pediatric/Hrnewborn/bhrnb.htm
103. http://www.uuhsc.utah.edu/healthinfo/pediatric//bhrnb.htm
104. C. Billeaud, D. Bouglé, P. Sarda, N. Combe, S. Mazette, F. Babin, B. Entressangles, B. Descomps, A. Nouvelot, F. Mendy, European Journal of Clinical Nutrition, 1997, c. 51, ss. 520-526
105. "Breast milk 'does cut heart risk'", 1 Mart 2004; http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/3523143.stm
106. "Breast milk helps reduce obesity", 2 Mayıs 2004; http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/3673149.stm
107. "Breast milk helps reduce obesity", 2 Mayıs 2004; http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/3673149.stm
108. http://www.genetikbilimi.com/genbilim/annesutu.htm
109. “Breakthrough in Cancer Research,” http://www.mediconvalley.com/news/Article.asp?NewsID=635
110. http://www.icr.org/pubs/imp-259.htm; Rex D. Russell, "Design in Infant Nutrition".
