«Адам болуунун» дагы бир шарты – бул урушчаак бир мүнөзгө ээ болуу. Себеби урушта жеңген тарап болуу «адам болуу» дининде абдан маанилүү бир кадыр-барк маселеси катары кабыл алынат. «Адам болуу» дини боюнча, жеңүүчү тарап болуу акылдын, күчтүн же кулк-мүнөздүн жогорулугун көрсөтөт. Жеңилген тарап болуу болсо алсыздыктын көрсөткүчү. Ушул себептен адамдар кандайдыр бир уруш же талаш болсун, өзү туура эмес болсо да сөзсүз жеңүү үчүн колунан келишинче аракет кылат. Уруштун маанилүү болушунун дагы бир себеби – бул уруштун жеке кишилик көрсөткүчү катары кабыл алынышы. Бир адам көңүлүнө жакпаган бир нерсе болгондо, адамдарга каршы чыга алса, «адам болуу» дини боюнча бул анын күчтүү бир кулк-мүнөзгө ээ экенин көрсөтөт. Ошондуктан акыйкат динди жашабаган адамдар арасында уруш-талаштарды көп жолуктурууга болот.
Адамдар көп урушкан жерлердин бири – бул унаа жол. Ошондуктан «адам болуу» дининин миңдеген майда-чүйдөлөрүн жолуктурууга болгон жерлердин бири да – бул жол. Жолдо болгону 10-15 мүнөт унаа айдасаңыз эле жүздөгөн «адам болуу» дининин мамилелерин көрө аласыз.
Мисалы, жолдо адамдар көбүнчө чөйрөлөрүн басынтышат жана адамдарды баалабаганын көрсөтүү үчүн колдорунан келгенин кылышат. Бири-бирине жол беришпейт. Ал тургай эгер артында сигнал берген же чырагын жандырып өчүргөн болсо муну кадыр-барк маселеси катары көрөт жана «басынбоо» үчүн шашып жатса да атайылап акырын кыймылдайт. Чөйрөсүндөгү ар бир айдоочуну сындайт, айланасындагы адамдарга улам улам колдору менен ишараттар кылып унаасынын ичинен кыйкырат. Бир таксиге, маршруткага же кимдир бирөөнүн унаасына түшкөнүңүздө көп көп «эмне кылып жатасың, көрсүңбү, алдыңды кара алдыңды, бул жерден өтүп эмне боюң узарып кетеби, эмне сигнал берип жатасың дүлөй эмесмин, ким берди сага праваны, биз да шашып жатабыз, сен эле шашып жаттың беле» сыяктуу сөздөрдү угасыз жана бул сөздөргө ылайыктуу мимикаларды көрөсүз.
Жолдо эң чоң уруштар жана натыйжада эң күчтүү «адам болуу» дининин реакциялары кырсык учурунда көрүнөт. Бир бурулушта эки унаа сүзүшүп кеткенде көбүнчө эки айдоочунун тең бири-бирин айыптаганын көрөсүз. Жол күзөт инспектору аралашмайынча, көбүнчө күнөөкөр тарап эч күнөөсүн кабыл албайт. Көбүнчө мындай кырсыктарда эки тарап тең ачууланып көрүнүп баштайт. Катуу кыйкырып берки адамды басууга аракет кылат, эгер мында ийгиликке жете албаса ачуудан жиндиге айлангандай көрүнүп баштайт. Муну менен берки адамды коркутам жана күнөөсүн мойнуна алдырам деп ойлойт. Эгер бул да жетиштүү болбосо, жеңгенин далилдөө үчүн кара күчкө салат жана өз оюнда ушундайча абройун коргоого аракет кылат.
Көбүнчө мындай учурларда адамдар чындап өзүн токтото албагандыктан урушуп жатат деп ойлошот. Чындыгында болсо мындай кыймыл-аракеттердин баары «адам болуу» дининин талаптарына ылайык жана эң майда детальдарына чейин пландалып жасалат. Кырсыкка кабылган адамдар унааларынан түшүп жаткандагы үн тонунан баштап мимикаларына жана ал тургай айта турган сөздөрүнө чейин бүт нерсени жатка билишет. Кырсык болоор замат, жаттап алган бул эрежелерди жасап баштайт. Натыйжада дүйнөнүн бүт тарабында орток болгон мындай мимика жана кыймыл-аракеттерди «адам болуу» дининин бир талабы катары орундаsтышат.
«Адам болуу» дининин эркектери арасында кеңири тараган орток бир кулк-мүнөз бар: «жигиттик».
Эркектерде бойго жеткенден башталган жана көбүнчө орто жаштардын аягына чейин уланган жигиттик маанайы адамдын кыймыл-аракеттерине көп таасир берет. Негизги өзгөчөлүгүн «жигиттик» деп атаган бул адамдардын орток кыймыл-аракет, мамиле калыптары бар.
Өзүнө жараша ар түрдүү принциптери болгон мындай кулк-мүнөздүн бара бара философия жана ахлак системасына айланганы байкалат. Өзүнө жараша тууралары, туура эместери жана эрдиктери болгон бир жигиттик кулк-мүнөзү бар. Бул система боюнча досунун, коңшусунун, жакын кошуналарынын кыздарын кароо чоң бир ахлаксыздык. Бирок тааныбаган бирөөгө жасалганда болсо бул жигиттик болуп саналат. Жакындарынын, кошуналарынын аял жана кыздарына карата эл көзүнө бир коргоо, колдоочу мамиле кылышат. Сөз жүзүндө чынчылдык, тууралык жигиттиктин негизги өзгөчөлүгү катары айтылат, бирок жолун тапса ар кандай алдамчылык кылуу тыңдык, эпчилдик катары кабыл алынат.
Жалпысынан өзүн көрсөтүүгө таянган бул жаман маданиятта урушчаак, жырткыч бир маанай өкүмчүлүк кылат. Стресстүү жана психопат болуп көрүнүү, өйдө-ылдый, күтүлбөгөн кыймыл-аракеттерди жасоо, дайыма уруш чыгарууга даяр болуу канчалык жигит, кызуу кандуу экендигинин бир көрсөткүчү болот. Башкалар тартына турган адам боло алуу үчүн өзүн «жиндидей» көрсөтүү да көп колдонулган ыкмалардын бири.
Маектери көбүнчө матч, мушташ же жыныстык мамилелер жөнүндө болот. Ар кимден уккан, гезит кабарларынан алган чала-чарпы маалыматтары менен саясий, экономикалык же социалдык темаларда сүйлөө да жакшы нерсе болуп саналат.
Эч кимге маани бербөө, ээнбаштык сыяктуу жеке өзгөчөлүктөргө ээ «жигит» коомдук жана идеологиялык каалоолорун болсо «тараптарлык, фанаттык» көз-карашы менен канааттандырат. Фанаттык бир тараптар болуу психологиясы бар. Тараптарлык футболдук команда, достор тобу, бир көчөнүн баласы болуу, кесиптештик сыяктуу нерселердин биринде же баарында болушу мүмкүн. Тараптарлар арасында бири-бирин коргоо жана колдоо жигиттик ахлагынын бир бөлүгү болуп саналат.
Жашы өткөн сайын адам социалдык, экономикалык жана маданий чөйрөдө жеткен баскычына жараша жигиттик кулк-мүнөзүнөн алыстап, жаңы шарттардын талабына ылайык «адам болуу» дининин башка кулк-мүнөзүнө көчөт. Мисалы, социалдык даражада көп алдыга жыла албаган, төмөнкү маданият деңгээлиндеги адамдарда сабатсыздык себеп болгон комплекстин бир натыйжасы катары жигиттик кулк-мүнөзүн толугу менен кабыл алуу байкалат. Жумушу, кесиби, байлыгы, маданияты жана мээси менен коом ичинде мактанып, алдыга чыга албашын түшүнгөн адамдар да көбүнчө жигиттикке жабышууга «мажбур» болушат. Өмүрүнүн аягына чейин ушул кулк-мүнөздө жашап өтөт. Ал жашаган коомдун көпчүлүгү да ушул абалда болгондуктан, жигиттик кулк-мүнөзү көпчүлүк кабыл алган орток кулк-мүнөзгө айланат жана көпчүлүк кабыл алган бир система болуп калат.
Бирок бир нерсени баса айта кетүү керек: жигиттик кулк-мүнөзүнүн өзгөчөлүгү катары көрсөтүлгөн баатырдык, башкаларды коргоо, чынчылдык – албетте сонун өзгөчөлүктөрдөн. Бирок бул жерде айтылган жигиттик кулк-мүнөзүндө бардык мындай өзгөчөлүктөр чындап эмес, көрсөтмө бир канча өрнөгү жасалат жана булар сонун ахлак өзгөчөлүгү катары кабыл алынып, Аллахтын ыраазычылыгы үчүн жасалбайт.
«Адам болуу» дининдеги туура эмес урмат түшүнүгү жөнүндө сөз кылуудан мурда Куранда билдирилген урмат түшүнүгүнө токтолуу керек. Куранда билдирилгендей, бир момун эң алгач Аллахка карата жүрөгүнөн абдан чоң урмат көрсөтөт.
Али Имран Сүрөсүнүн 199-аятында «... Аллахка терең урмат көрсөткөн ыйман келтиргендер» жөнүндө сөз кылынат. Анбия Сүрөсүнүн 90-аятында болсо Пайгамбарлар жөнүндө сөз кылынганда «...чындыгында алар сооптуу (жакшы) иштерде жарышышчу, үмүт жана коркуу менен Бизге дуба кылышаар эле. Бизге терең урмат көрсөтүшөөр эле» деп айтылат. Мүминун Сүрөсүндө да момундар жөнүндө «Раббилерине болгон хашйеттеринен (ичтен коркууларынан) улам урмат менен корккондор» (Мүминун Сүрөсү, 57) деп айтылат. Урмат башка аяттарда да Аллахка карата болгон ичтен бир коркуунун (хашйет) бир бөлүгү катары колдонулган.
Ошондуктан момун ээ болгон урмат сезиминин булагы – бул Аллахка болгон урматы. Башка адамдарга көрсөткөн урматы да ушул чыныгы урматтын бир чагылуусу болот. Момун Аллахка урмат көрсөткөндүктөн, Ага баш ийген, Анын ыраазычылыгына жетүүгө аракет кылган башка адамдарга, т.а. бардык момундарга урмат көрсөтөт. Урматка ылайык болбогондорго, т.а. Аллахка баш көтөргөн, Анын ыраазычылыгына терс аракет кылган, Аллахты тааныбаган каапырларга болсо чын жүрөктөн урмат сезбейт. Бул адамдарга да сый менен жана жакшы сөз менен мамиле кылат, бирок чын жүрөктөн урмат көрсөтүшү мүмкүн эмес.
Ал эми «адам болуу» дининдеги урмат түшүнүгү болсо, албетте Куранда сүрөттөлгөн мындай чыныгы урмат түшүнүгүнөн абдан алыс. Момундардагы урмат, мурдараак да айтылгандай, негизи Аллахка болгон урматтан келип чыккан чын көңүлдөн, жүрөктөн болгон бир сезим. «Адам болуу» дининде болсо үстүртөн, белгилүү калыптарга салынган, толугу менен жасалма жана эки тараптуу кызыкчылыктарга таянган эл көзүнө кыймыл-аракеттер катары байкалат.
«Адам болуу» дини боюнча «урмат» көрсөтүү – бул чөйрөгө жараша сылык мамиле кылуу жана ар кандай чөйрөлөргө жараша эрежелештирилген сөз жана кыймыл-аракет калыптарын жасалма аткаруу. Урмат көрсөтүү адамдын коомдо бир орунга жетишине жардамчы болгон, чөйрөсүнө жана адамына жараша калыбы, мөөнөтү өзгөргөн жана көңүл каалабаса да жасалышы керек болгон бир мамиле катары кабыл алынат.
«Адам болуу» дининин жашоо философиясы эки жүздүүлүккө жана алдамчылыкка таянгандыктан, урмат да мажбурдуу түрдө жана эч каалабастан көрсөтүлөт. Адам урмат көрсөтүшү керек болгон мөөнөткө өзүн кармап чыдайт. Урмат – кулк-мүнөздүн бир бөлүгү эмес. Ошондуктан «адам болуу» дининде адам эң көңүлү тынч болгон чөйрө – бул эч кимге урмат көрсөтүүгө мажбур болбогон жана чыныгы кулк-мүнөзүн каалагандай көрсөтө алган чөйрөлөр. Мындай чөйрөлөрдө адамдын сүйлөө калыбынын бузуктугу, ахлак түшүнүгүнүн бузуктугу, адамдар жөнүндөгү чыныгы пикирлери жана чыныгы мамилеси ортого чыгат.
Урмат түшүнүгү жерге жана чөйрөгө жараша өзгөргөндөй эле, жашка жараша да өзгөрөт. «Адам болуу» дининде бир адамдын өзүнө ишенгенин, эч кимге маани бербегенин, ошондуктан эч кимден коркпогонун, т.а. кулк-мүнөзүнүн абдан өнүккөнүн далилдеши «эркиндик» атына жамынган абдан төмөн жана сый-урматсыз кыймыл-аракеттери аркылуу болот. «Эркин» катары кабылданган чөйрөлөрдүн өзүнө тиешелүү кыймыл-аракет жана сүйлөө калыптары бар. Эч тааныбаган бирөөнүн үйүндө муздаткычты ачуу, досуна барганда анын бөлмөсүн тинтүү, шкафын ачып кийимдерин кийүү, буттарын мүмкүн болушунча өйдө көтөрүп, жамбаштап жаткан сыяктуу отуруу, чын көңүлдөн мамиле кылып жатам дегенди жамынып көп тентектик кылуу, жакын жерден кыйкырып сүйлөө, сөгүнүп сүйлөө, бардык тамашаларына жыныстык мамилелерди кошуу – бул жаман өзгөчөлүктөрдүн эң атактуулары.
Бул жерге чейин байкалгандай, «адам болуу» дини Куран аркылуу адамга берилген ахлактык принциптердин дээрлик баарына тескери бир ахлак моделин өзүнө камтыйт. Бул эч шексиз, Аллахка эсеп берилээри унутулган жана адамдардын көпчүлүгү капылет ичинде дүйнө жашоосунун утурумдук кооздугуна алданган бир коомдо ортого чыгат. Бул коомдун Курандагы аты «жахилия» (караңгы) коому, толугу менен караңгы, сабатсыз, себеби бул коом Аллахтын бар экендигинен жана акыреттен кабарсыз сыяктуу жашашууда.
Бул коомдун адамдары үчүн дүйнө жашоосу жалгыз критерий. Чындыгында болсо дүйнө жашоосу адамга алдануудан башка эч нерсе бербейт:
Билип койгула, дүйнө жашоосу жалаң гана бир ойун, «жагымдуу бир алаксуу», бир кооздук, өз араңарда бир мактануу, мал-мүлк жана бала-чаканы «көбөйтүү каалоосу» гана. Бир жамгыр мисалындай. Ал (жамгыр) өстүргөн эгин эккендердин көңүлүнө жагат, кийин куурайт. Бир карасаң, сапсары болгон болот, кийинчерээк болсо ыпыр-сыпырга айланат. Акыретте болсо оор азап; (же) Аллахтан бир кечирим жана бир ыраазычылык бар. Дүйнө жашоосу – алдоочу бир кооздуктан башка нерсе эмес. (Хадид Сүрөсү, 20)
Аллахты унуткан коом кыска мөөнөт ичинде дүйнө жашоосун жалгыз критерий кабыл алган караңгы маданиятты өндүрөт. Бул маданияттын ичинде ата-бабалардан мурас калган батыл (жалган, негизсиз) ишенимдер, кызыкчылыктарга таянган сансыз эрежелер орун алган. «Адам болуу» дини – ушул караңгы маданияттын аты.
Бул коом ичинде төрөлгөн адам болсо бул маданиятты көп жылдык бир тарбия процесси ичинде кабыл алат. Аң-сезимге ээ болуп баштагандан баштап, алгач үй-бүлөсү, кийин жакын чөйрөсү тарабынан «адам болуу» дининин маданияты менен жуурулат. Барган сайын өзүнүн жеке кызыкчылыктары үчүн башка адамдарды колдонууну, «кемесин куткарган капитан» болууну, мал-мүлк жана кызмат, даражага болгон күчтүү каалоону үйрөнөт. Караңгы коом адамдары ага «адам» болуу үчүн эмнелерди кылышы керек экенин бир-бирден үйрөтүшөт.
