Milyonlarla insanın bir yerdə yaşaması həmişə bir çox problemi də özü ilə gətirmişdir. Məsələn, memari quruluş, nəqliyyat, xəbərləşmə, qida qaynaqları kimi bir çox mövzuda müxtəlif problemlər yaşanmışdır. Əlbəttə ki, bu problemlərə vaxt keçdikcə müxtəlif həll yolları tapılmış, bunlardan bəziləri tətbiq edilib rifah səviyyəsi artırılmağa çalışılmışdır. Ancaq problemlər heç bir zaman kökündən həll olmamışdır.
İnsan, yer üzündə düşünə bilən, düşündüklərindən nəticə çıxara bilən, ağıl və şüur sahibi yeganə canlıdır. Bu səbəblə insanın plan qurması, irəlini görərək həyatı asanlaşdıracaq strukturlar ortaya çıxarması, dəyişən ehtiyaclara istiqamətli həll yolları tapması, bunları tətbiq etməyə başlaması çox təbiidir. Ancaq heyvaların, insanların etdiklərinin bənzərini, hətta, daha üstün şəkildə edə bilməsi, əlbəttə ki, üzərində düşünməyi tələb edir. Ağlı, şüuru, hətta çox vaxt bir beyni belə olmayan canlıların insanlarınkı ilə müqayisə edilə biləcək, hətta bir çox yöndən üstün olan quruluşlar tikmələri, təşkilatlar qurmaları düşündürücüdür.
Təbiətdə birlikdə yaşayan və haqqında danışılan müvəffəqiyyətli təşkilatları reallaşdıran bir çox canlı növü vardır. “İctimai böcəklər” olaraq adlandırılan qarışqalar, arılar və termitlər bunlardan bir neçəsidir.
Kitabın mövzusu olan termitlərin həyatlarındakı nizamı, belə bir müqayisə etmə ilə daha yaxşı ifadə etmək mümkündür. Termitlərin ictimai təşkilatlanma şəkilləri arılarınkından daha kompleks, qarışqalarınkından daha sıx və mütəşəkkil, insanların ictimai həyatındakı sistemlərin bir çoxundan daha yığcam və problemsizdir.
Termitlərin yuva qurmallarından ünsiyyət üsullarına və müdafiə etmələrinə qədər koloniya içindəki hər davranışlarında ağıl, hesablama, plan və şüur vardır. Hesablama və plan, ancaq təhsil alınması, yəni məlumat sahibi olunmasıyla qazanılan, ağıl tələb edən xüsusiyyətlərdir. Bu vəziyyət bizə termitlərin bir məlumat daxilində hərəkət etdiklərini göstərir. Yaxşı, hər termitin doğular-doğulmaz nə edəcəyini biləcək şəkildə hərəkət etməsini təmin edən bu məlumata termitlər necə sahib olmuşlar? Termitlərin sərgilədikləri şüurlu davranışların qaynağı nədir? Termit kimi bir böcəyin yalnız insanlarda olduğu düşünülən bu kimi xüsusiyyətlərə sahib olmasına necə izah gətirilə bilər?
Bu sualların cavabı, termitlərin həyatlarından veriləcək nümunələrlə ortaya çıxacaq.
Mövzularında mütəxəssis olan termitlər
Bir termit koloniyasındakı bütün üzvlərin tək məqsədi vardır: Koloniyanın var olması üçün çalışmaq. Bu məqsəd üçün hamısı üzərinə düşən vəzifəni əskiksiz yerinə yetirər. Termit koloniyalarına “Kast” adı verilər. Kast, fərqli mövzularda mütəxəssis qruplardan ibarət olan, 1 milyondan çox fərdi əhatə edər. Hər bir qrup fiziki olaraq digərindən fərqlidir və müəyyən bir vəzifəni yerinə yetirər.
Termitlər; yeraltı, yerüstü və quru odun termitləri olmaq üzrə üç qrupa ayrılırlar. Bu qrupların hər birinin fərqli koloniya həyatları vardır və hər biri də öz içində dörd hissəyə ayrılır:
a) Kral-kraliça
b) Kral və kraliça namizədləri
c) İşçilər
d) Əsgərlər
Bununla birlikdə bir termit yuvasına baxanda, dəyişik görünüşlərə sahib termitlərlə də qarşılaşılar. Məsələn, bəzi termitlərin qanadları vardır. Bunlar, irəlidə cütləşmə uçuşuna çıxa biləcək, yəni kral və kraliça olmağa namizəd balalardır. Gerçək bir kral və kraliça olduqlarında qanadları düşəcək. Güclü çənələri olan və qanadları olmayan termitlərsə sayca ən çox olan işçi termitlərdir. Koloniya içindəki vəzifələri isə yuvanı tikmək, qida tapmaq və yuvanın ümumi nizamını təmin etməkdir. Sayca az olan əsgər termitlərin tək vəzifələri yuvanı qorumaqdır.
Termitlərdə növə görə, fərqli xüsusiyyətlərə sahib əsgərlər vardır: Bəzi termit növlərinin əsgərləri, düşmənləri qaçırmağa yarayan yapışqan bir maye ifraz edən xortumlara malikdir. Bəzi növlərin əsgərlərinin böyük başları və böyük çənələri vardır. Yuvaya girməyə çalışan hər canlıya hücum edərək yuvanı qoruyarlar. Koloniyanın digər üzvlərindən fərqli bir görünüşə sahib olan kraliçanın, termitlər üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Koloniyanın çoxalması kraliçanın varlığına bağlıdır. İndi kral və kraliça namizədi termitlərlə termit koloniyalarındakı işçiləri daha yaxından tanımaya başlayaq.
Kral və kraliça namizədi termitlər
Kral və kraliça namizədi termitlərin bədənləri qaraya çalan qəhvə rəngi tonundadır. Bu termitlər bədənlərinin iki tərəfində yer alan bərabər qanadlara malikdir. Bu xüsusiyyət, eyni zamanda onları digər koloniya üzvlərindən ayıran ən əhəmiyyətli fərqlərdən biridir. Kraliça və kral namizədi termitləri koloniyadakı digər üzvlərdən ayıran başqa bir xüsusiyyətləri də görmə qabiliyyətlərinin və törəmə qabiliyyətlərinin olmasıdır. Törəyə bilən bu üzvlər, bir və ya iki ildə bir və yalnız ilin müəyyən bir zamanında inkişaf edər.
Kral və kraliça namizədi olan termitlər, yuvadan ayrılacaqları günə qədər öz qaranlıq bölmələrində gözləyər. Bu, koloniyanın təhlükəsizliyi və koloniyada qarışıqlıq çıxmaması baxımından əhəmiyyətlidir. Koloniyada birdən çox kral və kraliça namizədinin gəzməsi, intizamın pozulmasına və koloniya içində qarışıqlıq doğulmasına səbəb olacaq. Məhz bu səbəblə işçi termitlər, yuvada yalnız bir kral və kraliça olması üçün tədbir alarlar.
Yeni kral və kraliça namizədlərini öz bölmələrində bağlı saxlamaq bu tədbirlərdən biridir. Ancaq vaxtı gəldiyində yeni namizədlərin bölmələrindən və yuvalarından çölə çıxmaları lazımdır. Kral və kraliça namizədlərinin yuvadan çıxışları, işçilərin tikdiyi xüsusi tunellər vasitəsi ilə reallaşar. Beləcə yeni kral və kraliça namizədləri koloniya içinə girmədən heç bir qarışıqlığa gətirib çıxarmadan yuvanı tərk edərlər. Bu tərk etmə ilk yağışların yağması ilə reallaşar. Çünki yağışlarla birlikdə gənc namizədlərin qanadları inkişaf edər və tunellərdən keçərək bir daha geri dönməmək üzrə uça bilərlər. Kral və kraliça namizədlərinin uçma qabiliyyətləri zəifdir. Bu səbəblə küləklə daşınmadıqları təqdirdə yuvadan 500 metr kənara belə gedə bilməzlər.1 Uçarkən bir çoxu quşlar və sürünənlər tərəfindən öldürülər. Həyatda qalmağı bacara bilənlər isə uçuşdan sonra qanadlarını atarlar və yeni bir koloniya düzəltmək üçün gizli yuva tikərlər. Kral və kraliça olaraq yetkinləşdiklərində ömür boyu sürəcək bir evliliyə başlayarlar və koloniyanın qurulması üçün törəyərlər.
Koloniya içindəki bütün işlərdə olduğu kimi bu vəziyyətdə də hər termit öz məsuliyyətini çox yaxşı bildiyi üçün heç bir vaxt üsyan çıxmaz. Heç vaxt namizəd termitlər koloniyanı tərk etməzlər. Vəzifələrini dərk edərlər və yeni koloniyalar düzəltmək üçün lazım olanı edərlər.
Milyonlarla insanın bir yerdə yaşaması həmişə bir çox problemi də özü ilə gətirmişdir. Məsələn, memari quruluş, nəqliyyat, xəbərləşmə, qida qaynaqları kimi bir çox mövzuda müxtəlif problemlər yaşanmışdır. Əlbəttə ki, bu problemlərə vaxt keçdikcə müxtəlif həll yolları tapılmış, bunlardan bəziləri tətbiq edilib rifah səviyyəsi artırılmağa çalışılmışdır. Ancaq problemlər heç bir zaman kökündən həll olmamışdır.
İnsan, yer üzündə düşünə bilən, düşündüklərindən nəticə çıxara bilən, ağıl və şüur sahibi yeganə canlıdır. Bu səbəblə insanın plan qurması, irəlini görərək həyatı asanlaşdıracaq strukturlar ortaya çıxarması, dəyişən ehtiyaclara istiqamətli həll yolları tapması, bunları tətbiq etməyə başlaması çox təbiidir. Ancaq heyvaların, insanların etdiklərinin bənzərini, hətta, daha üstün şəkildə edə bilməsi, əlbəttə ki, üzərində düşünməyi tələb edir. Ağlı, şüuru, hətta çox vaxt bir beyni belə olmayan canlıların insanlarınkı ilə müqayisə edilə biləcək, hətta bir çox yöndən üstün olan quruluşlar tikmələri, təşkilatlar qurmaları düşündürücüdür.
Təbiətdə birlikdə yaşayan və haqqında danışılan müvəffəqiyyətli təşkilatları reallaşdıran bir çox canlı növü vardır. “İctimai böcəklər” olaraq adlandırılan qarışqalar, arılar və termitlər bunlardan bir neçəsidir.
Kitabın mövzusu olan termitlərin həyatlarındakı nizamı, belə bir müqayisə etmə ilə daha yaxşı ifadə etmək mümkündür. Termitlərin ictimai təşkilatlanma şəkilləri arılarınkından daha kompleks, qarışqalarınkından daha sıx və mütəşəkkil, insanların ictimai həyatındakı sistemlərin bir çoxundan daha yığcam və problemsizdir.
Termitlərin yuva qurmallarından ünsiyyət üsullarına və müdafiə etmələrinə qədər koloniya içindəki hər davranışlarında ağıl, hesablama, plan və şüur vardır. Hesablama və plan, ancaq təhsil alınması, yəni məlumat sahibi olunmasıyla qazanılan, ağıl tələb edən xüsusiyyətlərdir. Bu vəziyyət bizə termitlərin bir məlumat daxilində hərəkət etdiklərini göstərir. Yaxşı, hər termitin doğular-doğulmaz nə edəcəyini biləcək şəkildə hərəkət etməsini təmin edən bu məlumata termitlər necə sahib olmuşlar? Termitlərin sərgilədikləri şüurlu davranışların qaynağı nədir? Termit kimi bir böcəyin yalnız insanlarda olduğu düşünülən bu kimi xüsusiyyətlərə sahib olmasına necə izah gətirilə bilər?
Bu sualların cavabı, termitlərin həyatlarından veriləcək nümunələrlə ortaya çıxacaq.
Mövzularında mütəxəssis olan termitlər
Bir termit koloniyasındakı bütün üzvlərin tək məqsədi vardır: Koloniyanın var olması üçün çalışmaq. Bu məqsəd üçün hamısı üzərinə düşən vəzifəni əskiksiz yerinə yetirər. Termit koloniyalarına “Kast” adı verilər. Kast, fərqli mövzularda mütəxəssis qruplardan ibarət olan, 1 milyondan çox fərdi əhatə edər. Hər bir qrup fiziki olaraq digərindən fərqlidir və müəyyən bir vəzifəni yerinə yetirər.
Termitlər; yeraltı, yerüstü və quru odun termitləri olmaq üzrə üç qrupa ayrılırlar. Bu qrupların hər birinin fərqli koloniya həyatları vardır və hər biri də öz içində dörd hissəyə ayrılır:
a) Kral-kraliça
b) Kral və kraliça namizədləri
c) İşçilər
d) Əsgərlər
Bununla birlikdə bir termit yuvasına baxanda, dəyişik görünüşlərə sahib termitlərlə də qarşılaşılar. Məsələn, bəzi termitlərin qanadları vardır. Bunlar, irəlidə cütləşmə uçuşuna çıxa biləcək, yəni kral və kraliça olmağa namizəd balalardır. Gerçək bir kral və kraliça olduqlarında qanadları düşəcək. Güclü çənələri olan və qanadları olmayan termitlərsə sayca ən çox olan işçi termitlərdir. Koloniya içindəki vəzifələri isə yuvanı tikmək, qida tapmaq və yuvanın ümumi nizamını təmin etməkdir. Sayca az olan əsgər termitlərin tək vəzifələri yuvanı qorumaqdır.
Termitlərdə növə görə, fərqli xüsusiyyətlərə sahib əsgərlər vardır: Bəzi termit növlərinin əsgərləri, düşmənləri qaçırmağa yarayan yapışqan bir maye ifraz edən xortumlara malikdir. Bəzi növlərin əsgərlərinin böyük başları və böyük çənələri vardır. Yuvaya girməyə çalışan hər canlıya hücum edərək yuvanı qoruyarlar. Koloniyanın digər üzvlərindən fərqli bir görünüşə sahib olan kraliçanın, termitlər üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Koloniyanın çoxalması kraliçanın varlığına bağlıdır. İndi kral və kraliça namizədi termitlərlə termit koloniyalarındakı işçiləri daha yaxından tanımaya başlayaq.
Kral və kraliça namizədi termitlər
Kral və kraliça namizədi termitlərin bədənləri qaraya çalan qəhvə rəngi tonundadır. Bu termitlər bədənlərinin iki tərəfində yer alan bərabər qanadlara malikdir. Bu xüsusiyyət, eyni zamanda onları digər koloniya üzvlərindən ayıran ən əhəmiyyətli fərqlərdən biridir. Kraliça və kral namizədi termitləri koloniyadakı digər üzvlərdən ayıran başqa bir xüsusiyyətləri də görmə qabiliyyətlərinin və törəmə qabiliyyətlərinin olmasıdır. Törəyə bilən bu üzvlər, bir və ya iki ildə bir və yalnız ilin müəyyən bir zamanında inkişaf edər.
Kral və kraliça namizədi olan termitlər, yuvadan ayrılacaqları günə qədər öz qaranlıq bölmələrində gözləyər. Bu, koloniyanın təhlükəsizliyi və koloniyada qarışıqlıq çıxmaması baxımından əhəmiyyətlidir. Koloniyada birdən çox kral və kraliça namizədinin gəzməsi, intizamın pozulmasına və koloniya içində qarışıqlıq doğulmasına səbəb olacaq. Məhz bu səbəblə işçi termitlər, yuvada yalnız bir kral və kraliça olması üçün tədbir alarlar.
Yeni kral və kraliça namizədlərini öz bölmələrində bağlı saxlamaq bu tədbirlərdən biridir. Ancaq vaxtı gəldiyində yeni namizədlərin bölmələrindən və yuvalarından çölə çıxmaları lazımdır. Kral və kraliça namizədlərinin yuvadan çıxışları, işçilərin tikdiyi xüsusi tunellər vasitəsi ilə reallaşar. Beləcə yeni kral və kraliça namizədləri koloniya içinə girmədən heç bir qarışıqlığa gətirib çıxarmadan yuvanı tərk edərlər. Bu tərk etmə ilk yağışların yağması ilə reallaşar. Çünki yağışlarla birlikdə gənc namizədlərin qanadları inkişaf edər və tunellərdən keçərək bir daha geri dönməmək üzrə uça bilərlər. Kral və kraliça namizədlərinin uçma qabiliyyətləri zəifdir. Bu səbəblə küləklə daşınmadıqları təqdirdə yuvadan 500 metr kənara belə gedə bilməzlər.1 Uçarkən bir çoxu quşlar və sürünənlər tərəfindən öldürülər. Həyatda qalmağı bacara bilənlər isə uçuşdan sonra qanadlarını atarlar və yeni bir koloniya düzəltmək üçün gizli yuva tikərlər. Kral və kraliça olaraq yetkinləşdiklərində ömür boyu sürəcək bir evliliyə başlayarlar və koloniyanın qurulması üçün törəyərlər.
Koloniya içindəki bütün işlərdə olduğu kimi bu vəziyyətdə də hər termit öz məsuliyyətini çox yaxşı bildiyi üçün heç bir vaxt üsyan çıxmaz. Heç vaxt namizəd termitlər koloniyanı tərk etməzlər. Vəzifələrini dərk edərlər və yeni koloniyalar düzəltmək üçün lazım olanı edərlər.
Koloniya üçün kraliçanın əhəmiyyəti
Kraliça termiti digər termitlərdən ayıran xüsusiyyətlərin ən diqqətə çarpanı kraliçanın qanadlı olmasıdır. Qalıcı olmayan bu qanadlar kraliçanın gücünün simvoludur. Yazda yeni koloniya qurmaq üçün hərəkətə keçən yetkin kraliça termit, yuvadan çıxaraq kralı axtarışa başlayar. Bunu edərkən də bədənindəki ifrazat bezlərini kralı özünə çəkə bilmək üçün istifadə edər. Kraliça termit qısa bir uçuş etdikdən sonra yerə enər və gövdəsini yuxarı qaldırıb ifrazat bezlərini işlədər. Kürəyində olan ifrazat bezlərindən biri, erkək termiti 20 sm. məsafədən özünə doğru çəkəcək bir maye, sinəsindəki ifrazat bezləri isə 3 sm. məsafəyə qədər təsirli olan bir başqa maye (feromen) ifraz edər.
Kral və kraliça bir yerə gəldikdən sonra cütləşə biləcəkləri uyğun bir mühit axtararlar. Tunel qazaraq bir cütləşmə otağı hazırlayar və daha sonra yuvalarını inşa etməyə başlayarlar. Kraliça əvvəl 5 yumurta yumurtlayar. Bu yumurtalardan çıxan termitlər, kral və kraliça tərəfindən yetişdirilən ilk işçi termitlər olarlar.2
Kraliça termitin inanılmaz törəmə qabiliyyəti vardır. Kraliçası bir gün içində 30 min ədəd yumurta buraxan bir termit növü mövcuddur.3 Bu, kraliça termitin hər üç saniyədə bir ədəd yumurta buraxması deməkdir. Yaşlı bir kraliça da hər üç saniyədə bir ədəd yumurta buraxa bilər. Ortalama 25-30 yaşına qədər yaşaya bilən bir kraliça termit, bütün həyatı boyunca on milyonlarla yumurta çıxara bilər.
Arılarda və qarışqalarda olduğu kimi termit koloniyalarındakı nizam və davamlılıq da kraliça termit tərəfindən təmin edilər. Hər koloniyanın mərkəzində bir kraliça termit var. Bir termit yuvasında kral və kraliça, işçilər tərəfindən xüsusi olaraq qulluqlarının edildiyi bir otaqda yaşayarlar. Koloniyanın əsas yeri olan kraliçanın otağı, yuvanın ən həssas və ən yaxşı qorunan yeridir. Kraliça termit hərəkət edə bilməyəcək qədər böyükdür. Xüsusilə yumurtlama dövründə öz böyüklüyünün tam 13 qatına çatar.4 Öz başına bəslənə bilmədiyi üçün koloniyanın digər üzvləri ona xüsusi qayğı göstərərlər. Kraliçanı bəsləmə vəzifəsini boynuna götürən işçi termitlər, kraliçanın ehtiyacı olan qidaları kraliçaya axsama ya da gecikmə olmadan davamlı olaraq təmin edərlər.
Kraliça hərəkət etməməsinə baxmayaraq koloniyanın nizamını, təhlükəsizliyini və hər cür ehtiyaclarını çox yaxşı idarə altında tutar (Kraliçanın bütün bunları tək başına necə etdiyi, irəliləyən hissələrdə detallı olaraq ələ alınacaq).
Kraliça və işçi termitlər arasındakı məlumat alış-verişi
Kraliça, yuvadakı termitlərlə birbaşa olaraq ünsiyyət qurmamasına baxmayaraq yuvadakı bütün ehtiyacları bilər. Hətta kraliça, yumurtlama dövründə 14 sm-ə çatan nəhəng gövdəsi ilə tərpənmədən yatarkən də yuvadakı çatışmamazlıqların hamısını (yuvada hər hansı qarışıqlıq olub-olmadığını, hansı növ işçiyə ehtiyac olduğunu və s.) bilər. “Bu fövqəladə məlumat şəbəkəsini necə bilər?” sualına verilən cavab, Allahın yaratdığı sistemin qüsursuz və əskiksiz olaraq işlədiyinin açıq dəlilidir.
Daha əvvəl kraliçanın işçi termitlər tərəfindən bəsləndiyindən bəhs etmişdik. Məhz bu bəslənmə əsnasında, koloniyada olan bitən hər şey kraliçaya kəsilməz olaraq xəbər verilir. İşçi termitlər bu məlumatları verərkən ifrazatlarını istifadə edərlər. Bütün termitlər bədənlərində xüsusi ifrazat hazırlayarlar. Bu ifrazat, koloniyanın vəziyyəti haqqında kraliça termitə məlumat verər. Bir işçi termit kraliçanı bəslədiyində, kraliça həmin anda koloniya içində nəyə ehtiyac olduğunu anlayar. Məsələn, bir mübarizə əsnasında əsgər itkisi olmuşsa kraliça, özünü bəsləyən işçinin ifraz etdiyi kimyəvi maddələrdən bunu xəbər alar.
Əgər çoxlu sayda əsgər termit itirildisə kraliça, ilk tədbir olaraq gənc termitlərin əsgər termitlər olaraq böyüməsini təmin edəcək kimyəvi birləşmə ifraz edər və bu ifrazatı işçi termitlər vasitəçiliyi ilə yeni gənc fərdlərə göndərər. Beləcə gənc termitlərin hansı qrupa daxil olacaqları təyin olunar.
Bir epidemiyanın nə ehtiva etdiyini bilmək üçün əvvəlcə o mayenin analizi edilməlidir. Belə bir əməliyyatı etmək üçün əvvəlcə bir laboratoriyaya ehtiyac vardır. Analizi ediləcək mayenin məzmununa görə, lazımlı təchizatın tam olması lazımdır. Əlbəttə ki, analiz edəcək kəslərin də bu mövzuda məlumat sahibi olması, hətta təhsil almış olması lazımdır. Kraliça termit, bədənindəki mayelərin analizini bütün ömrü boyunca həm də çox qısa müddətdə edər. Ehtiyaca uyğun mayeni ifraz edərək koloniyadakı yüz minlərlə termitin yaşaması üçün lazımlı olan təşkilatı təmin edər. Kraliçanın ifraz etdiyi maddəni alan termitlər də epidemiyanın məzmununu bilər və ifrazatda saxlanmış şifrəni həll edərək hərəkət edə bilərlər. Bu səbəbdən eyni analiz məlumatına koloniyadakı digər termitlər də malikdir.
Məhz bu, termit koloniyalarındakı möcüzəvi hadisələrdən biridir. Termit koloniyalarındakı fərdlərin hansı məqsədə bağlı olacaqları, yəni koloniya içində necə bir vəzifə alacaqları doğum anında müəyyən deyil. Doğulduqlarında bütün sürfələr bir-birlərinin eynidir. Sürfələrin vəzifə və məsuliyyətləri, koloniyanın həmin anda ehtiyacına görə, kraliça tərəfindən ifraz olunan kimyəvi epidemiyanın işçi termitlər vasitəsilə sürfələrə çatdırılmasıyla təyin olunar.5
Kraliça termitin bir növ mühakimə qabiliyyəti istifadə edərək koloniyadakı işçi ehtiyacına qərar verə bilməyəcəyi açıqdır. Ancaq kraliçanın davranışlarında görülən düşünmə, mühakimə etmə və qərara gəlmə kimi xüsusiyyətlərin tək bir izahı vardır. Kraliça termitin hərəkətləri bir güc tərəfindən nəzarət edilir. Kraliçanın pətək üzərindəki yoxlamasının səbəbi bu canlıların hamısının Allahın ilhamıyla hərəkət etməsidir. Yer üzündəki bütün canlılara necə davranmaları lazım olduğunu öyrədən Allahdır.
Sizin yaradılışınızda və Allahın yer üzünə yaydığı canlılarda qəti iman gətirmiş insanlar üçün neçə-neçə dəlillər vardır. (Casiyə surəsi, 4)
İşçi termitlər
Yuvaya xidmət edən işçi termitlər qısır, kor və qanadsızdır. İşçi termitlər yumşaq bədənli və krem rənglidir. Bir ildə yetkin hala gələrlər. Ömürləri isə 3 ilə 5 il arasında dəyişər.
Yuvanın törəmə və müdafiə etmə xaricindəki bütün işlərini işçi termitlər icra edər; termit evlərinin inşası ilə işçilər maraqlanar, zamanı gəldiyində yuvanı genişlətmək və təmir kimi əməliyyatlarla maraqlananlar da işçi termitlərdir. Sürfələrin öz-özünə yetişənə qədər qayğıya ehtiyacı var, öz ehtiyaclarını ödəməyən kraliça termit də müxtəlif məsələlərdə xidmətə ehtiyacı vardır, bütün bunlarla maraqlananlar yenə işçi termitlərdir. Bəzi termit növləri qida olaraq göbələk istehlak edər. Göbələklərin istehsalını da yuvalarında özləri edərlər. Bu istehsalı edənlər, yəni koloniyanın cütçüləri də yenə işçi termitlərdir. Qısacası koloniyadakı gündəlik hər cür ehtiyacı işçi termitlər tərəfindən təmin edilər.6
Qısır olan işçilərin koloniya üçün heç dayanmadan işləmələri, təkamülçülər baxımından çıxılmaz vəziyyət yaradır. Çünki irəliləyən hissələrdə ələ alınacağı kimi işçilərin fədakarlığı, koloniyadakı nizamın təməlini meydana gətirər. Qısır canlının öz həyatını davam etdirmək yerinə koloniyasındakı digər canlılar üçün çalışması, təbiətin bir döyüş sahəsi olduğunu iddia edən təkamülçülər üçün əlbəttə ki, böyük problem yaradar.
Təkamül nəzəriyyəsinin qısır termitlər qarşısında düşdüyü ziddiyyət
Təkamül nəzəriyyəsinin qurucusu olan Çarlz Darvin, canlıların bunlara bənzər kompleks davranışları qarşısında, “nəzəriyyəsinin qarşılaşdığı ən ciddi xüsusi çətinliklə” üzləşdiyini etiraf etmişdir.7
İctimai böcəklərin davranışlarının təkamül nəzəriyyəsi baxımından niyə “ciddi xüsusi çətinlik” olduğunu təkamülçülərin öz iddialarındakı məntiqsizliklərini ələ alaraq və çox vaxt “etiraf” xüsusiyyətində olan sözlərini açıqlayaraq izah edək.
Təkamülçülər, termitlərdəkinə bənzər kompleks davranışların “təbii seleksiya” mexanizmi ilə ortaya çıxdığını iddia edirlər. Təkamülçülərin bu iddiaları bu mənanı verir: Heyvanlar təcrübə yoluyla bəzi davranışları öyrənər və bu davranışların yaxşı və özləri üçün faydalı olanları vaxt keçdikcə təbii seleksiya mexanizmi tərəfindən seçilər. Daha sonra da bu yaxşı olan davranışlar varislik yoluyla bir sonrakı nəsilə ötürülər.
Bu iddianın əsassızlıqlarını belə sıralamaq mümkündür:
Əvvəlcə bir çox canlının davranışlarını təcrübə yolu ilə öyrənməsi qeyri-mümkündür. Buna nümunə olaraq, bala ququ quşlarının yumurtadan çıxar-çıxmaz, gözləri də hələ açılmadan ilk iş olaraq yuvadakı digər yumurtaları aşağıya atmalarını verə bilərik. Bu qəti olaraq bir öyrənmə deyil, əksinə bala ququ quşu, yumurtadan çıxdığı anda hələ ətrafında heç bir canlını görmədən o yumurtaları nə etməsi lazım olduğunu çox yaxşı bilir. Yəni ququ quşuna bu məlumat, hələ dünyaya gəlmədən əvvəl verilmişdir.
Heyvanların bu kimi davranışlarının öyrənmə ilə ortaya çıxmalarını fərz etsək belə bunların genetik olaraq sonrakı nəsillərə köçürülməsi yenə də qeyri-mümkündür. Sonradan qazanılmış qabiliyyətlər yalnız o canlıya aid olar. Tibb təhsili görərək həkim olmuş bir insanın uşağının, təhsil görmədən həkim olmasının mümkün ola bilməyəcəyi kimi heyvanlardakı öyrənilmiş davranışların eyni növün digər üzvlərinin genlərinə köçürülməsi də mümkün deyil. Bu nümunə düşünəndə təkamülçülərin iddialarının nə qədər əsassız və elmdən uzaq olduğu dərhal görülür.
Bundan əlavə, əhəmiyyətli bir nöqtəyə də diqqət çəkməkdə fayda vardır: Termit koloniyalarındakı demək olar ki, bütün işləri etməklə vəzifəli olan işçilərin davranışları, məlumat təcrübəsi, hesablama, plan qurma, mühakimə etmə kimi xüsusiyyətlər tələb edir. Bu davranışların irsi olaraq öyrənilməsi isə mümkün deyil. Çünki işçi termitlər koloniyadakı sonsuz üzvdür. Bu səbəblə öz xüsusiyyətlərini başqa bir canlıya genlər yoluyla köçürmələri mümkün deyil. Ortaya ilk çıxan qısır işçi termitin özü üçün lazımlı bəzi davranışları öyrəndiyini fərz etsək belə (bir termitin bir şeylər öyrənməsi onsuz da qeyri-mümkündür) bu faydalı davranışlarını özündən sonrakı nəsilə köçürməsi mümkün olmaz. Çünki özü, yeni bir nəsil meydana gətirmə xüsusiyyətinə sahib deyil. İctimai böcək koloniyalarında, bir sonrakı nəsli meydana gətirə bilənlər yalnız kraliçalardır. Kraliça, özündən sonrakılara genlərini köçürə bilər. Ancaq kraliçanın xüsusiyyətləri, termit koloniyalarının varlıqlarını davam etdirmələri üçün yetərli deyil. Xüsusilə işçi və əsgər termitlərə aid olan həmrəylik, intizam, fədakarlıq kimi davranışlar olmadan koloniyanın həyatını davam etdirməsi mümkün olmaz. O halda, doğulan kimi nə edəcəyini çox yaxşı bilən bu kiçik canlılara necə davranmaları lazım olduğunu öyrədən kimdir?
Bunlar, təkamülçülər tərəfindən hələ cavab gözləyən suallardır. Bu vəziyyətin fərqində olan Çarlz Darvin, ictimai böcəklərlə əlaqədar narahatlıqlarını “Növlərin mənşəyi” adlı kitabında belə etiraf edir:
Bir işçi qarışqa ya da başqa bir cinsi olmayan böcək, sıravi bir heyvan olsaydı, bütün xarakterlərinin “təbii seçmə” ilə yavaş-yavaş əldə edildiyini, yəni faydalı kiçik dəyişikliklərlə doğan və bunları döllərinə çatdıran fərdlərin varlığını və onların döllərinin yenidən dəyişdiyini və yenidən seçildiyini və s. heç dayanmadan qəbul edərdim. Amma işçi qarışqa ana-atasından böyük ölçüdə fərqli böcəkdir, üstəlik tamamilə qısırdır, buna görə, ard-arda əldə edilmiş quruluş və instinkt dəyişikliklərini döllərinə çatdırılması mümkün deyil. Bu vəziyyətin “təbii seçmə” nəzəriyyəsiylə necə uzlaşdırıla biləcəyi əlbəttə soruşmaq olar.9
Yuxarıda Darvinin diqqət çəkdiyi qarışqalarda olduğu kimi termitlərdə də bütün işçi fərdlər qısırdır. Bu, təkamülçülər baxımından açıqlanması qeyri-mümkün bir vəziyyətdir.
Üstəlik qısır bir canlının həyatı əsnasında qazandığı xüsusiyyətlərin, öyrəndiyi faydalı davranışların, əldə etdiyi təcrübələrin (belə bir şeyin onsuz da ola bilməyəcəyini yuxarıda izah etdik) təkamül nəzəriyyəsinə görə bir dəyəri yoxdur. Təkamülçü Prof. Dr. Əli Dəmirsoy bu mövzu haqqında belə izah etmişdir:
… Daha əvvəl də toxunduğumuz kimi bir fərdin həyatını müvəffəqiyyətli olaraq davam etdirməsi təkamüllü olaraq çox bir şey ifadə etməz. Əhəmiyyətli olan bu zaman içində çox döl meydana gətirmək surətiylə, gen hovuzuna, gen soxa bilməsidir. Bir fərd nə qədər uzun yaşayırsa yaşasın, döl meydana gətirməmişsə, təkamül baxımdan heç bir əhəmiyyətə sahib deyil. Bu səbəblə bu fərdlərin ölümü “genetik ölüm” olaraq adlandırılar.10
“Genetik ölüm”, o canlının nəslinin tükənməsi deməkdir. Ancaq işçi termitlərə baxdığımızda, təkamülçülərin ortaya atdıqları iddiaların hamısının yalan olduğunu, milyonlarla ildir heç bir dəyişiklik keçirmədiklərini və qısır olduqları halda varlıqlarını hələ davam etdirə bildiklərini görərik.
Verilən nümunələrdə də görüldüyü kimi termitlər, qarışqalar, arılar kimi bir yerdə yaşayan canlıların davranışlarını əlbəttə ki, təbii seleksiya kimi təhrif edilmiş təkamül mexanizmləri ilə açıqlamaq qeyri-mümkündür. Tək açıqlama vardır, o da yer üzündəki bütün canlı və cansız varlıqları yaradan, hər şeyə güc çatdıran, bənzəri olmayan, elm sahibi olan Allahdır.
Yuvadakı nizamın əsl səbəbi
Termit koloniyasındakı hər üzv, nə iş etməsi lazım olduğunu çox yaxşı bilər və onu qüsursuzca yerinə yetirər. Termitlərin arasında bir tək eqoist hərəkətə belə rast gəlmək mümkün deyil. Buna görə də, koloniya halında yaşayan bu canlılar qüsursuz nizam içində həyatlarını davam etdirərlər.
Məhz bu, bütün ictimai böcəklərdə var olan və üzərində əhəmiyyətlə dayanılmalı xüsusiyyətdir. Diqqət yetirildisə termit yuvalarındakı nizamda və bu nizamın davamlı olmasında son dərəcə əhəmiyyətli ölçüdən bəhs edilir: Termitlərin fədakar olmaları...
Öz balaları ya da başqa canlılar üçün öz canını təhlükəyə atacaq ya da öz ehtiyaclarını nəzərə almayacaq tərzdə davranışlara heyvanlar arasında tez-tez rast gəlinər. Canlılardakı fədakar davranışlarla əlaqədar o qədər çox nümunə vardır ki, bu vəziyyəti təkamülçü elm adamları da açıq şəkildə ifadə etmək məcburiyyətində qalırlar.
Məsələn, təkamülçü Peter Kropotkin, heyvanlar arasındakı həmrəyliyi mövzu etdiyi “Mutual Aid: A Factor in Evolution” adlı kitabında qarışqaların və termitlərin qarşılıqlı köməkləşmə nəticəsində nə qədər böyük müvəffəqiyyət qazandıqlarıyla əlaqədar bir təsbitini belə dilə gətirir:
Termit və qarışqaların möhtəşəm yuva və binalarının, əgər insanlarınkı ilə eyni ölçülərdə olsaydı, daha çox üstün olduğu görüləcəkdi. Asfaltlanmış yolları və yerüstü tozlanmış qalereyaları, taxıl anbarları, taxıl sahələri, biçmə əməliyyatları, yumurta və sürfələrinin baxımındakı ağıllı metodları, ... və son olaraq cəsarətləri və üstün ağılları, bütün bunlar, sıx və yorucu həyatlarının hər mərhələsində tətbiq etdikləri qarşılıqlı köməkləşmənin təbii nəticəsidir.11
Burada əhəmiyyətli bir nöqtəyə diqqət çəkməkdə fayda vardır. Yuxarıda təkamülçü yazarın bəhs etdiyi “qarşılıqlı köməkləşmə”, termit dediyimiz bir neçə santimetrlik, kor və düşünmə qabiliyyətindən məhrum böcəklərin tətbiq etdikləri bir davranışdır. İnsanların öz aralarında köməkləşməsi, ortaq planlar qurub bunları bərabər tətbiq etmək, həyatı asanlaşdıracaq yeni sistemlər inkişaf etdirmələri, texnologiyalar hazırlamaları əlbəttə ki, təbii qarşılanan hadisələrdir. Ancaq eyni şeyləri bir böcəyin etməsi təbii qarşılanmamalıdır. Düşünmə qabiliyyətindən məhrum bir canlı, ağıl göstərirsə onu istiqamətləndirən bir güc var deməkdir. Məhz burada da termitləri istiqamətləndirən, onlara ağıllı planlar qurduran və onları fədakar davranışlara yönəldən böyük güc vardır.
O güc, sonsuz elm və ağılı sahibi olan Uca Allaha aiddir.
Kraliça termiti digər termitlərdən ayıran xüsusiyyətlərin ən diqqətə çarpanı kraliçanın qanadlı olmasıdır. Qalıcı olmayan bu qanadlar kraliçanın gücünün simvoludur. Yazda yeni koloniya qurmaq üçün hərəkətə keçən yetkin kraliça termit, yuvadan çıxaraq kralı axtarışa başlayar. Bunu edərkən də bədənindəki ifrazat bezlərini kralı özünə çəkə bilmək üçün istifadə edər. Kraliça termit qısa bir uçuş etdikdən sonra yerə enər və gövdəsini yuxarı qaldırıb ifrazat bezlərini işlədər. Kürəyində olan ifrazat bezlərindən biri, erkək termiti 20 sm. məsafədən özünə doğru çəkəcək bir maye, sinəsindəki ifrazat bezləri isə 3 sm. məsafəyə qədər təsirli olan bir başqa maye (feromen) ifraz edər.
Kral və kraliça bir yerə gəldikdən sonra cütləşə biləcəkləri uyğun bir mühit axtararlar. Tunel qazaraq bir cütləşmə otağı hazırlayar və daha sonra yuvalarını inşa etməyə başlayarlar. Kraliça əvvəl 5 yumurta yumurtlayar. Bu yumurtalardan çıxan termitlər, kral və kraliça tərəfindən yetişdirilən ilk işçi termitlər olarlar.2
Kraliça termitin inanılmaz törəmə qabiliyyəti vardır. Kraliçası bir gün içində 30 min ədəd yumurta buraxan bir termit növü mövcuddur.3 Bu, kraliça termitin hər üç saniyədə bir ədəd yumurta buraxması deməkdir. Yaşlı bir kraliça da hər üç saniyədə bir ədəd yumurta buraxa bilər. Ortalama 25-30 yaşına qədər yaşaya bilən bir kraliça termit, bütün həyatı boyunca on milyonlarla yumurta çıxara bilər.
Arılarda və qarışqalarda olduğu kimi termit koloniyalarındakı nizam və davamlılıq da kraliça termit tərəfindən təmin edilər. Hər koloniyanın mərkəzində bir kraliça termit var. Bir termit yuvasında kral və kraliça, işçilər tərəfindən xüsusi olaraq qulluqlarının edildiyi bir otaqda yaşayarlar. Koloniyanın əsas yeri olan kraliçanın otağı, yuvanın ən həssas və ən yaxşı qorunan yeridir. Kraliça termit hərəkət edə bilməyəcək qədər böyükdür. Xüsusilə yumurtlama dövründə öz böyüklüyünün tam 13 qatına çatar.4 Öz başına bəslənə bilmədiyi üçün koloniyanın digər üzvləri ona xüsusi qayğı göstərərlər. Kraliçanı bəsləmə vəzifəsini boynuna götürən işçi termitlər, kraliçanın ehtiyacı olan qidaları kraliçaya axsama ya da gecikmə olmadan davamlı olaraq təmin edərlər.
Kraliça hərəkət etməməsinə baxmayaraq koloniyanın nizamını, təhlükəsizliyini və hər cür ehtiyaclarını çox yaxşı idarə altında tutar (Kraliçanın bütün bunları tək başına necə etdiyi, irəliləyən hissələrdə detallı olaraq ələ alınacaq).
Kraliça və işçi termitlər arasındakı məlumat alış-verişi
Kraliça, yuvadakı termitlərlə birbaşa olaraq ünsiyyət qurmamasına baxmayaraq yuvadakı bütün ehtiyacları bilər. Hətta kraliça, yumurtlama dövründə 14 sm-ə çatan nəhəng gövdəsi ilə tərpənmədən yatarkən də yuvadakı çatışmamazlıqların hamısını (yuvada hər hansı qarışıqlıq olub-olmadığını, hansı növ işçiyə ehtiyac olduğunu və s.) bilər. “Bu fövqəladə məlumat şəbəkəsini necə bilər?” sualına verilən cavab, Allahın yaratdığı sistemin qüsursuz və əskiksiz olaraq işlədiyinin açıq dəlilidir.
Daha əvvəl kraliçanın işçi termitlər tərəfindən bəsləndiyindən bəhs etmişdik. Məhz bu bəslənmə əsnasında, koloniyada olan bitən hər şey kraliçaya kəsilməz olaraq xəbər verilir. İşçi termitlər bu məlumatları verərkən ifrazatlarını istifadə edərlər. Bütün termitlər bədənlərində xüsusi ifrazat hazırlayarlar. Bu ifrazat, koloniyanın vəziyyəti haqqında kraliça termitə məlumat verər. Bir işçi termit kraliçanı bəslədiyində, kraliça həmin anda koloniya içində nəyə ehtiyac olduğunu anlayar. Məsələn, bir mübarizə əsnasında əsgər itkisi olmuşsa kraliça, özünü bəsləyən işçinin ifraz etdiyi kimyəvi maddələrdən bunu xəbər alar.
Əgər çoxlu sayda əsgər termit itirildisə kraliça, ilk tədbir olaraq gənc termitlərin əsgər termitlər olaraq böyüməsini təmin edəcək kimyəvi birləşmə ifraz edər və bu ifrazatı işçi termitlər vasitəçiliyi ilə yeni gənc fərdlərə göndərər. Beləcə gənc termitlərin hansı qrupa daxil olacaqları təyin olunar.
Bir epidemiyanın nə ehtiva etdiyini bilmək üçün əvvəlcə o mayenin analizi edilməlidir. Belə bir əməliyyatı etmək üçün əvvəlcə bir laboratoriyaya ehtiyac vardır. Analizi ediləcək mayenin məzmununa görə, lazımlı təchizatın tam olması lazımdır. Əlbəttə ki, analiz edəcək kəslərin də bu mövzuda məlumat sahibi olması, hətta təhsil almış olması lazımdır. Kraliça termit, bədənindəki mayelərin analizini bütün ömrü boyunca həm də çox qısa müddətdə edər. Ehtiyaca uyğun mayeni ifraz edərək koloniyadakı yüz minlərlə termitin yaşaması üçün lazımlı olan təşkilatı təmin edər. Kraliçanın ifraz etdiyi maddəni alan termitlər də epidemiyanın məzmununu bilər və ifrazatda saxlanmış şifrəni həll edərək hərəkət edə bilərlər. Bu səbəbdən eyni analiz məlumatına koloniyadakı digər termitlər də malikdir.
Məhz bu, termit koloniyalarındakı möcüzəvi hadisələrdən biridir. Termit koloniyalarındakı fərdlərin hansı məqsədə bağlı olacaqları, yəni koloniya içində necə bir vəzifə alacaqları doğum anında müəyyən deyil. Doğulduqlarında bütün sürfələr bir-birlərinin eynidir. Sürfələrin vəzifə və məsuliyyətləri, koloniyanın həmin anda ehtiyacına görə, kraliça tərəfindən ifraz olunan kimyəvi epidemiyanın işçi termitlər vasitəsilə sürfələrə çatdırılmasıyla təyin olunar.5
Kraliça termitin bir növ mühakimə qabiliyyəti istifadə edərək koloniyadakı işçi ehtiyacına qərar verə bilməyəcəyi açıqdır. Ancaq kraliçanın davranışlarında görülən düşünmə, mühakimə etmə və qərara gəlmə kimi xüsusiyyətlərin tək bir izahı vardır. Kraliça termitin hərəkətləri bir güc tərəfindən nəzarət edilir. Kraliçanın pətək üzərindəki yoxlamasının səbəbi bu canlıların hamısının Allahın ilhamıyla hərəkət etməsidir. Yer üzündəki bütün canlılara necə davranmaları lazım olduğunu öyrədən Allahdır.
Sizin yaradılışınızda və Allahın yer üzünə yaydığı canlılarda qəti iman gətirmiş insanlar üçün neçə-neçə dəlillər vardır. (Casiyə surəsi, 4)
İşçi termitlər
Yuvaya xidmət edən işçi termitlər qısır, kor və qanadsızdır. İşçi termitlər yumşaq bədənli və krem rənglidir. Bir ildə yetkin hala gələrlər. Ömürləri isə 3 ilə 5 il arasında dəyişər.
Yuvanın törəmə və müdafiə etmə xaricindəki bütün işlərini işçi termitlər icra edər; termit evlərinin inşası ilə işçilər maraqlanar, zamanı gəldiyində yuvanı genişlətmək və təmir kimi əməliyyatlarla maraqlananlar da işçi termitlərdir. Sürfələrin öz-özünə yetişənə qədər qayğıya ehtiyacı var, öz ehtiyaclarını ödəməyən kraliça termit də müxtəlif məsələlərdə xidmətə ehtiyacı vardır, bütün bunlarla maraqlananlar yenə işçi termitlərdir. Bəzi termit növləri qida olaraq göbələk istehlak edər. Göbələklərin istehsalını da yuvalarında özləri edərlər. Bu istehsalı edənlər, yəni koloniyanın cütçüləri də yenə işçi termitlərdir. Qısacası koloniyadakı gündəlik hər cür ehtiyacı işçi termitlər tərəfindən təmin edilər.6
Qısır olan işçilərin koloniya üçün heç dayanmadan işləmələri, təkamülçülər baxımından çıxılmaz vəziyyət yaradır. Çünki irəliləyən hissələrdə ələ alınacağı kimi işçilərin fədakarlığı, koloniyadakı nizamın təməlini meydana gətirər. Qısır canlının öz həyatını davam etdirmək yerinə koloniyasındakı digər canlılar üçün çalışması, təbiətin bir döyüş sahəsi olduğunu iddia edən təkamülçülər üçün əlbəttə ki, böyük problem yaradar.
Təkamül nəzəriyyəsinin qısır termitlər qarşısında düşdüyü ziddiyyət
Təkamül nəzəriyyəsinin qurucusu olan Çarlz Darvin, canlıların bunlara bənzər kompleks davranışları qarşısında, “nəzəriyyəsinin qarşılaşdığı ən ciddi xüsusi çətinliklə” üzləşdiyini etiraf etmişdir.7
İctimai böcəklərin davranışlarının təkamül nəzəriyyəsi baxımından niyə “ciddi xüsusi çətinlik” olduğunu təkamülçülərin öz iddialarındakı məntiqsizliklərini ələ alaraq və çox vaxt “etiraf” xüsusiyyətində olan sözlərini açıqlayaraq izah edək.
Təkamülçülər, termitlərdəkinə bənzər kompleks davranışların “təbii seleksiya” mexanizmi ilə ortaya çıxdığını iddia edirlər. Təkamülçülərin bu iddiaları bu mənanı verir: Heyvanlar təcrübə yoluyla bəzi davranışları öyrənər və bu davranışların yaxşı və özləri üçün faydalı olanları vaxt keçdikcə təbii seleksiya mexanizmi tərəfindən seçilər. Daha sonra da bu yaxşı olan davranışlar varislik yoluyla bir sonrakı nəsilə ötürülər.
Bu iddianın əsassızlıqlarını belə sıralamaq mümkündür:
Əvvəlcə bir çox canlının davranışlarını təcrübə yolu ilə öyrənməsi qeyri-mümkündür. Buna nümunə olaraq, bala ququ quşlarının yumurtadan çıxar-çıxmaz, gözləri də hələ açılmadan ilk iş olaraq yuvadakı digər yumurtaları aşağıya atmalarını verə bilərik. Bu qəti olaraq bir öyrənmə deyil, əksinə bala ququ quşu, yumurtadan çıxdığı anda hələ ətrafında heç bir canlını görmədən o yumurtaları nə etməsi lazım olduğunu çox yaxşı bilir. Yəni ququ quşuna bu məlumat, hələ dünyaya gəlmədən əvvəl verilmişdir.
Heyvanların bu kimi davranışlarının öyrənmə ilə ortaya çıxmalarını fərz etsək belə bunların genetik olaraq sonrakı nəsillərə köçürülməsi yenə də qeyri-mümkündür. Sonradan qazanılmış qabiliyyətlər yalnız o canlıya aid olar. Tibb təhsili görərək həkim olmuş bir insanın uşağının, təhsil görmədən həkim olmasının mümkün ola bilməyəcəyi kimi heyvanlardakı öyrənilmiş davranışların eyni növün digər üzvlərinin genlərinə köçürülməsi də mümkün deyil. Bu nümunə düşünəndə təkamülçülərin iddialarının nə qədər əsassız və elmdən uzaq olduğu dərhal görülür.
Bundan əlavə, əhəmiyyətli bir nöqtəyə də diqqət çəkməkdə fayda vardır: Termit koloniyalarındakı demək olar ki, bütün işləri etməklə vəzifəli olan işçilərin davranışları, məlumat təcrübəsi, hesablama, plan qurma, mühakimə etmə kimi xüsusiyyətlər tələb edir. Bu davranışların irsi olaraq öyrənilməsi isə mümkün deyil. Çünki işçi termitlər koloniyadakı sonsuz üzvdür. Bu səbəblə öz xüsusiyyətlərini başqa bir canlıya genlər yoluyla köçürmələri mümkün deyil. Ortaya ilk çıxan qısır işçi termitin özü üçün lazımlı bəzi davranışları öyrəndiyini fərz etsək belə (bir termitin bir şeylər öyrənməsi onsuz da qeyri-mümkündür) bu faydalı davranışlarını özündən sonrakı nəsilə köçürməsi mümkün olmaz. Çünki özü, yeni bir nəsil meydana gətirmə xüsusiyyətinə sahib deyil. İctimai böcək koloniyalarında, bir sonrakı nəsli meydana gətirə bilənlər yalnız kraliçalardır. Kraliça, özündən sonrakılara genlərini köçürə bilər. Ancaq kraliçanın xüsusiyyətləri, termit koloniyalarının varlıqlarını davam etdirmələri üçün yetərli deyil. Xüsusilə işçi və əsgər termitlərə aid olan həmrəylik, intizam, fədakarlıq kimi davranışlar olmadan koloniyanın həyatını davam etdirməsi mümkün olmaz. O halda, doğulan kimi nə edəcəyini çox yaxşı bilən bu kiçik canlılara necə davranmaları lazım olduğunu öyrədən kimdir?
Bunlar, təkamülçülər tərəfindən hələ cavab gözləyən suallardır. Bu vəziyyətin fərqində olan Çarlz Darvin, ictimai böcəklərlə əlaqədar narahatlıqlarını “Növlərin mənşəyi” adlı kitabında belə etiraf edir:
Bir işçi qarışqa ya da başqa bir cinsi olmayan böcək, sıravi bir heyvan olsaydı, bütün xarakterlərinin “təbii seçmə” ilə yavaş-yavaş əldə edildiyini, yəni faydalı kiçik dəyişikliklərlə doğan və bunları döllərinə çatdıran fərdlərin varlığını və onların döllərinin yenidən dəyişdiyini və yenidən seçildiyini və s. heç dayanmadan qəbul edərdim. Amma işçi qarışqa ana-atasından böyük ölçüdə fərqli böcəkdir, üstəlik tamamilə qısırdır, buna görə, ard-arda əldə edilmiş quruluş və instinkt dəyişikliklərini döllərinə çatdırılması mümkün deyil. Bu vəziyyətin “təbii seçmə” nəzəriyyəsiylə necə uzlaşdırıla biləcəyi əlbəttə soruşmaq olar.9
Yuxarıda Darvinin diqqət çəkdiyi qarışqalarda olduğu kimi termitlərdə də bütün işçi fərdlər qısırdır. Bu, təkamülçülər baxımından açıqlanması qeyri-mümkün bir vəziyyətdir.
Üstəlik qısır bir canlının həyatı əsnasında qazandığı xüsusiyyətlərin, öyrəndiyi faydalı davranışların, əldə etdiyi təcrübələrin (belə bir şeyin onsuz da ola bilməyəcəyini yuxarıda izah etdik) təkamül nəzəriyyəsinə görə bir dəyəri yoxdur. Təkamülçü Prof. Dr. Əli Dəmirsoy bu mövzu haqqında belə izah etmişdir:
… Daha əvvəl də toxunduğumuz kimi bir fərdin həyatını müvəffəqiyyətli olaraq davam etdirməsi təkamüllü olaraq çox bir şey ifadə etməz. Əhəmiyyətli olan bu zaman içində çox döl meydana gətirmək surətiylə, gen hovuzuna, gen soxa bilməsidir. Bir fərd nə qədər uzun yaşayırsa yaşasın, döl meydana gətirməmişsə, təkamül baxımdan heç bir əhəmiyyətə sahib deyil. Bu səbəblə bu fərdlərin ölümü “genetik ölüm” olaraq adlandırılar.10
“Genetik ölüm”, o canlının nəslinin tükənməsi deməkdir. Ancaq işçi termitlərə baxdığımızda, təkamülçülərin ortaya atdıqları iddiaların hamısının yalan olduğunu, milyonlarla ildir heç bir dəyişiklik keçirmədiklərini və qısır olduqları halda varlıqlarını hələ davam etdirə bildiklərini görərik.
Verilən nümunələrdə də görüldüyü kimi termitlər, qarışqalar, arılar kimi bir yerdə yaşayan canlıların davranışlarını əlbəttə ki, təbii seleksiya kimi təhrif edilmiş təkamül mexanizmləri ilə açıqlamaq qeyri-mümkündür. Tək açıqlama vardır, o da yer üzündəki bütün canlı və cansız varlıqları yaradan, hər şeyə güc çatdıran, bənzəri olmayan, elm sahibi olan Allahdır.
Yuvadakı nizamın əsl səbəbi
Termit koloniyasındakı hər üzv, nə iş etməsi lazım olduğunu çox yaxşı bilər və onu qüsursuzca yerinə yetirər. Termitlərin arasında bir tək eqoist hərəkətə belə rast gəlmək mümkün deyil. Buna görə də, koloniya halında yaşayan bu canlılar qüsursuz nizam içində həyatlarını davam etdirərlər.
Məhz bu, bütün ictimai böcəklərdə var olan və üzərində əhəmiyyətlə dayanılmalı xüsusiyyətdir. Diqqət yetirildisə termit yuvalarındakı nizamda və bu nizamın davamlı olmasında son dərəcə əhəmiyyətli ölçüdən bəhs edilir: Termitlərin fədakar olmaları...
Öz balaları ya da başqa canlılar üçün öz canını təhlükəyə atacaq ya da öz ehtiyaclarını nəzərə almayacaq tərzdə davranışlara heyvanlar arasında tez-tez rast gəlinər. Canlılardakı fədakar davranışlarla əlaqədar o qədər çox nümunə vardır ki, bu vəziyyəti təkamülçü elm adamları da açıq şəkildə ifadə etmək məcburiyyətində qalırlar.
Məsələn, təkamülçü Peter Kropotkin, heyvanlar arasındakı həmrəyliyi mövzu etdiyi “Mutual Aid: A Factor in Evolution” adlı kitabında qarışqaların və termitlərin qarşılıqlı köməkləşmə nəticəsində nə qədər böyük müvəffəqiyyət qazandıqlarıyla əlaqədar bir təsbitini belə dilə gətirir:
Termit və qarışqaların möhtəşəm yuva və binalarının, əgər insanlarınkı ilə eyni ölçülərdə olsaydı, daha çox üstün olduğu görüləcəkdi. Asfaltlanmış yolları və yerüstü tozlanmış qalereyaları, taxıl anbarları, taxıl sahələri, biçmə əməliyyatları, yumurta və sürfələrinin baxımındakı ağıllı metodları, ... və son olaraq cəsarətləri və üstün ağılları, bütün bunlar, sıx və yorucu həyatlarının hər mərhələsində tətbiq etdikləri qarşılıqlı köməkləşmənin təbii nəticəsidir.11
Burada əhəmiyyətli bir nöqtəyə diqqət çəkməkdə fayda vardır. Yuxarıda təkamülçü yazarın bəhs etdiyi “qarşılıqlı köməkləşmə”, termit dediyimiz bir neçə santimetrlik, kor və düşünmə qabiliyyətindən məhrum böcəklərin tətbiq etdikləri bir davranışdır. İnsanların öz aralarında köməkləşməsi, ortaq planlar qurub bunları bərabər tətbiq etmək, həyatı asanlaşdıracaq yeni sistemlər inkişaf etdirmələri, texnologiyalar hazırlamaları əlbəttə ki, təbii qarşılanan hadisələrdir. Ancaq eyni şeyləri bir böcəyin etməsi təbii qarşılanmamalıdır. Düşünmə qabiliyyətindən məhrum bir canlı, ağıl göstərirsə onu istiqamətləndirən bir güc var deməkdir. Məhz burada da termitləri istiqamətləndirən, onlara ağıllı planlar qurduran və onları fədakar davranışlara yönəldən böyük güc vardır.
O güc, sonsuz elm və ağılı sahibi olan Uca Allaha aiddir.
